واکاوی و ریشه‌یابی علم رجال‌شناسی

دسته: تحلیل, عقیده, هویت
نویسنده: تحریریه روایت
1402/04/31
11:43 ق.ظ
بازدید: 1

نویسنده : پژوهشگر دینی اهل سعودی

منبع : سایت شرق الأوسط

برخی از خاورشناسان «علم رجال شناسی» (علم الجرح و التعدیل) مسلمانان را ستوده و گفته اند که مثل آن در ملت‌های دیگر وجود ندارد. در حقیقیت این علم همین گونه است و تحقیق پیرامون اعتبار، ثقه بودن بودن و راستی‌آزمایی راویان و این که، آیا این روایات را از زبان کسانی که از آنها روایت نموده‌اند شنیده اند یا نه، از ابتکارات مسلمانان به شمار می رود. همه، احمدبن حنبل، علی المدینی و یحیی بن معین را می شناسیم. آن‌ها، از کارشناسان و ناقدان حدیث در دوران خودشان – قرن سوم هجری؛ قرنی که کتاب‌های مسند احمد بن حنبل، صحیحین، سنن اربعه در آن نوشته شده است – بوده اند و هم چنان پیشوایان «علم رجال‌شناسی» می باشند.

اما پژوهشگر دقیق و کوشا باید بپرسد، آنها این علم را از کی آموخته اند ؟ و کی ها قبلا در این مورد حرف زده اند؟ اگر ما با وصف موجودیت خصومت مذهبی، حرف‌های آن‌ها در مورد معاصران شان همچون «معتزله» را بپذیرییم، پس چگونه در مورد راویانی که آن‌ها را ندیده اند و هم عصر شان نبوده اند، قضاوت کرده اند؟ این پرسش‌ها به ویژه در مورد پیدایش این علم، پرسش هایی اند که کسی پیش از من، آن را مطرح نکرده است. تاریخ «علم رجال شناسی» (علم الجرح و التعدیل) بیان می دارد که این علما، این علم را از دو ناقد و حافظ بزرگ؛ یحیی بن سعید القطان و عبدالرحمن بن المهدی آموخته اند. اگر همین گونه این بررسی را ادامه بدهیم و پرسان کنیم: این دو از چه کسی این علم را فراگرفته اند؟ درپاسخ خواهند گفت: این‌ها این علم را از شعبه بن الحجاج الواسطی فراگرفته اند؛ او نخستین کسی است که در «علم رجال شناسی» باب سخن را گشوده و اشخاصی را ثقه، ضعیف و یا دروغگو خوانده است. در همین جا توقف می کنیم؛ چون می خواهم، نتیجه و خلاصه یک تحقیق طولانی را بیان نمایم و این سخنی است که نخستین بار گفته می شود و پیش از این، کسی آن را بررسی نکرده است. شعبه، «علم رجال‌شناسی» را در قرن دوم پایه گذاری کرده است. در حالی که شعبه انسان است و دیدگاه‌ها و سخنان وی یقنینی و قطعی نیست، اما تمام حدیث‌شناسان به سخنان و نظریات او در مورد «جرح و تعدیل» راویان اعتماد کرده اند. این نکته را به یاد داشته باشیم چون دوباره به آن برمی‌گردیم. زمانی که در «علم رجال‌شناسی» تحقیق نمودم، تا اشخاصی را پیدا نمایم که پیش از شعبه و یا در زمان خودش، در مورد «جرح و تعدیل» راویان حرف زده باشند، شخص دیگری را پیدا نکردم. سفیان ثوری که همچون شعبه او را «امیر المومنین فی الحدیث» لقب داده اند، به نظر می رسد، در این مورد نظریات ثابتی از او وجود ندارد. می گویم به نظر می رسد؛ چون سفیان در مورد یکی یا دو نفر حرف زده است. می گویند استادان مالک بن انس همه ثقه بوده اند. بنابر گواهی خود مالک تا جایی این حرف درست است. اما مالک مانند سفیان در مورد یکی یا دو نفر حرف زده است. گفته می شود او جز از «ثقه» روایت نمی کرد و شمار روایانی که مالک از آن‌ها روایت کرده، بسیار کم است و هم چنان احادیث «مؤطا» اندک است و با صدها هزار حدیثی که بعدها به وجود آمده، و در قرن اول شناخته شده نبوده، قابل مقایسه نیست.

نام دیگری نیز وجود دارد که گفته می شود از پیشوایان علم رجال‌شناسی بوده است. او محمد بن سیرین است و باید این ادعا را بررسی نماییم تا ببینیم ثابت می شود یا نه؟ در مقدمه «صحیح مسلم» از ابن سیرین روایت است که گفت : قبلا در مورد اسناد روایت سوال نمی‌کردیم. زمانی که فتنه واقع شد. گفتند : اسناد روایت را بیان کنید. اگر راویان از اهل سنت می بودند روایت آن‌ها پذیرفته می شد و اگر از اهل بدعت می‌بودند، روایت آن‌ها پذیرفته نمی شد. این متن اساس این ادعا را تشکیل می دهد و جز آن دلیل دیگری برای اثبات آن وجود ندارد. این متن را بررسی کردم تا در آن سخنی مبنی بر توثیق و تضعیف راویان پیدا نمایم، چنین چیزی را پیدا نکردم.

از آنجا که شخص دیگری را پیدا نکردیم که پیش از شعبه در مورد «جرح و تعدیل» راویان حرف زده باشد، دوباره به شعبه برمی گردیم؛ چه او تنهاترین منبع «علم رجال‌شناسی» است. شعبه مدافع حدیث بود و روایان را زیر نظر می‌گرفت تا از روایت دست‌بردار شوند و در غیر آن صورت منتظر خشم دولت باشند. از شافعی نقل کرده اند که گفت : شعبه نزد راوی – کسی که از منظر وی اهلیت روایت حدیث را نداشت – می رفت و می گفت : دیگر حدیث روایت نکنید و گرنه از حاکم خواهم خواست تا شما را مجازات نماید. هم چنان در مورد وی روایت نموده اند که گفته است: اگر نیزه و شمشیر داشتم، با سوید بن سعید جنگ می کردم. چون سوید بن سعید حدیث ذیل را روایت کرده بود:« مَن عَشِقَ فعفَّ فماتَ فَهوَ شَهيد » . بدون شک این کار شعبه گوشه یی از فرهنگ برتری‌جویی موجود در آن زمان را به نمایش می گذارد. آن‌ها همین گونه با مخالفان برخورد می‌کردند و اگر توانایی می‌داشتند، به رخ یک دیگر شمشیر حاکم را می‌کشیدند. گاهی، شخصی به خاطر موضوعی که به امانت و صداقت ارتباط ندارد «جرح» شده است. این کار در حق محدثی بنام حجاج بن منهال صورت گرفته است. او به دلیل این که صدای موسیقی از خانه اش شنیده شده بود، ضعیف شمرده شده است. بدون شک، این داوری ظالمانه‌ای است که بدون سبب، شخصی را غیر ثقه خوانده اند. خلاصه کلام این که قبل از شعبه کسی در باب علم رجال‌شناسی حرف نزده و او تنهاترین منبع این علم به شمار می رود. این موضوعی است که قبل از من کسی در مورد آن حرف نزده است. این علم از شعبه به شاگردانش؛ یحیی بن سعید القطان و عبدالرحمن بن المهدی رسید و از این دو به احمد بن حنبل، یحیی بن معین و علی المدینی انتقال کرد. با احمد بن حنبل و« فتنه خلق قرآن » این علم گسترش یافت و بنابر دلایلی که به صداقت و حفظ ارتباط نداشت، اشخاصی «جرح » شده اند. سپس این علم از این سه نفر، به بخاری، مسلم و ابو داوود رسید و از بخاری به ترمذی انتقال کرد. به اساس همین علم، کتاب‌های حدیث همچون : مسند احمدبن حنبل، صحیحین، سنن اربعه و دیگر کتاب‌ها در زمان عباسی‌ها و عصر تدوین نگاشته شده است.

تمام تاریخ «علم رجال‌شناسی» به اساس دیدگاه‌ها و نظریات شخصی که معصوم نیست و امکان دارد فراموش کرده باشد و از خصومت‌های شخصی مبرأ نیست، بناء یافته است. بنابرین، این علم افاده ظن را می کند و مفید یقین نیست. تمام روایات اهل حدیث ـ جز متواتر لفظی یا معنوی ـ افاده ظن را می نماید. «متواتر لفظی» مثل مَن كَذَبَ عَلَيَّ مُتَعَمِّدًا، فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ و «متواتر معنوی» مانند کیفیت نماز و روزه مسلمانان. «احادیث آحاد» نزد هیچ عاقلی افاده یقین را نمی کند. این سخن جدید نیست، بلکه نظر علمای واقعی که واقعا از اندیشه اسلامی نمایندگی می‌کنند، می باشد. اصولی های حنفی، مالکی، شافعی و حتا حنبلی از امامان شان نقل کرده اند: حدیثی که تنها یک صحابی، تابعی وتبع تابعین، آن را روایت کرده است،«خبر واحد» است و افاده ظن ـ نه یقین ـ را می کند؛ یعنی یقین نداریم که این سخن را پیامبر گفته باشد.

سخنی از ابن تیمیه را پیدا کردم. او که از جایگاه والایی نزد اهل حدیث برخوردار است، حدیثی از بخاری را به این دلیل که «خبر واحد» است و به تواتر نرسیده ، ضعیف می شمارد. علمای اصول به منظور اثبات صحت این دیدگاه استدلال کرده اند که اگر «خبر واحد» را بپذیریم منجر به نتایج نادرست می شود. به عنوان نمونه، اگر «خبر واحد» حجت باشد، باید قاضی سخن مدعی را بدون شاهد تصدیق نماید؛ چون تنها سخن مدعی برای اثبات دعوا کافی است. از آنجا که تصدیق مدعی بدون شاهد منطقی به نظر نمی رسد، بناء «خبر واحد» افاده یقین را نمی کند. اگر خبر واحد حجت می بود، باید برای اثبات دعوا یک شاهد – نه دو شاهد – کفایت می کرد. از آنجا که یک شاهد کفایت نمی کند، بناء «خبر واحد» مفید یقین نیست. پیامبر(علیه السلام) سخن مردی را که او را «ذی الیدین» می خوانند، زمانی که گفت نماز عصر را دو رکعت خوانده است، نپذیرفت تا این که دیگر نماز گذاران او را تصدیق کردند. این حرف زمانی قوت بیشتر پیدا می کند که می‌بینیم شخصی مانند «حسن بصری» که بسیاری احادیث و اسانید بر محور وی می چرخد به تعدادی از شاگردانش می گوید او حدیث را به معنی ـ نه لفظ – روایت کرده است. می توان این کار را تقصیر او دانست.

نوشته های مرتبط :