جدال لباس‌ها در افغانستان

دسته: تحلیل
نویسنده: تحریریه روایت
1401/11/11
3:27 ب.ظ
بازدید: 22

تصاویر طالبان را در رسانه‌ها همه تان دیده‌اید: جنگجویانی با لباس‌های محلی، عمامه‌های سیاه و سفید، موی‌ها دراز و ریش‌های اصلاح‌ناشده.
اگر این تصاویر را دیده باشید، حتما از خود پرسیده‌اید که چرا این گروه به شیک‌پوشی، اصلاح سر و ریش و نحوه لباس‌پوشیدن کم‌تر توجه می‌کنند؟
گمان نکنید که مردم افغانستان بر سر و وضع بدوی این‌ها اعتراض ندارند. سالِ گذشته وقتی یکی از مجریان تلویزیون طلوع، در حضور نعیم وردک سخن‌گوی دفتر طالبان در قطر، از استاد جلال، استاد دانشگاه کابل، پُرسید که آیا احتمال دارد که آمریکا طالبان را به رسمیت بشناسد یا خیر، در پاسخ گفت با این “قیافه و قواره” نه. منظور او نیز از قیافه و قواره، همین سر و وضع ظاهری و بی‌توجهی‌شان به پوشاک مدرن بود.
هم استاد جلال و هم مردم افغانستان حق دارند در باره قيافه و قواره طالب و نحوه لباس‌‌پوشیدن ملاحظه داشته باشند. زیرا سر و وضع ظاهری و نحوه لباس در دنیای سیاست کنونی اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد. از اسلاونکا دراکولیچ در کتاب “کافه اروپا” می خواندم که اگر سیاستمداری در ایالات متحده آمریکا در میان جماعتی سخن بگوید و اما دندان هایش شیک، تمیز و مرتب نباشد، برای اشتراک کنندگان تهوّع آور است. به باور او، سلامتی و زیبایی در آمریکا نماد تشخص است و جایگاه اجتماعی انسان ها را تعریف می کند. یا ‌‎در باره اهمیت لباس و قیافه ظاهری در سیاست آمریکا می‌گویند که وقتی ادوارد کندی، می‌خواست نامزد ریاست جمهوری امریکا شود، ریچارد نیکسون، رییس جمهور پیشین آن کشور، برایش توصیه کرد که اگر به طور جدی قصد ورود در رقابت‌های انتخاباتی را دارد، باید تا میزان ۱۰ کیلو گرم از وزن خود بکاهد. می‌گویند خود همین ریچارد نیکسون که یکبار در انتخابات شکست خورده بود، گناه ناکامی خود را به گردن چهره‌پردازان تلویزیون می‌پرداخت و می‌گفت: این گریمورها کار را خراب کرده‌اند!”
اما طالبان نمی‌توانند از این الگوی زندگی فاصله بگیرند. آن‌ها چندی پیش یکی از استادان یک دانشگاه خصوصی را در کابل مورد ضرب و شتم قرار دادند و حتا به او شلیک کردند، چون کت و شلوار پوشیده بود. این گروه در دور نخست حاکمیت خود نیز دستور ۱۶ ماده‌ای صادر کرده بودند که سه مورد آنان به نحوه لباس و مدل موی و ریش مربوط می‌شد. در فهرست ممنوعات ۱۶ گانه‌ای آن‌ها آمده بود:
۱) ممنوعیت فتنه‌گری و بی‌حجابی زنان: رانندگان تاکسی حق ندارند زنانی را که چادر ایرانی پوشیده‌اند، سوار کنند.
۲) ممنوعیت‌تراشیدن ریش: هر کسی ريشش را بتراشد یا کوتاه کند دستگیر، و در بازداشت نگه داشته خواهد شد تا ريشش بلند شود.
۳) لندکردن مو به مدل انگلیسی یا آمریکایی ممنوع است، و هر کس از این دستور تخطی کند بازداشت خواهد شد و مسوولین امر به معروف و نهی از منکر وظیفه دارند مویش را بتراشند و از او دست‌مزد تراشیدن مویش را هم بگیرند.

طالبان هنوز سر و وضع ظاهری و لباس‌های محلی خود را تنها نحوه پوشش مشروع و اسلامی می‌نگرند.
این‌که چرا طالبان چنین لباسی می‌پوشند و به کت و شلوار نگاه تنفرآمیز دارند، بحثی است که می‌کوشم علل و عواملش را این‌جا بکاوم.
تا جایی که مطالعات من نشان می‌دهد تثبیت این الگوی زندگی در میان طالبان علل و عوامل مختلفی دارد.

سیاسی‌شدنِ مساله لباس
افغانستان نزدیک به صدسال است که در بی‌ثباتی به سر می‌برد. این بی‌ثباتی‌ها از شورش ملای لنگ علیه امان‌الله خان آغاز شد. بهانه شورش نیز در گام نخست، لباس ملکه بود.
امان‌الله خان در سال ۱۹۲۷ سفری به اروپا داشت. او در هنگام سفر به خاورزمین مرعوب دستاوردهای فرنگ گردیده و پس از بازگشت یک‌سری برنامه‌های اصلاحی را روی دست گرفت که بخشی از آن‌ به‌ مربوط به آزادسازی بانوان می‌شد. او برای نخستین بار کشف حجاب را اجباری ساخت و نخستین بانویی که با سر برهنه در انظار عمومی ظاهر شد، ملکه ثریا همسر او بود.
در دوره سلطنت امان‌الله روی بیلبوردهایی در خیابان‌های مهم کابل نوشته بودند که “هیچ زنی با برقع نمی‌تواند از این‌جا عبور کند.”
او هم‌چنان برای کارمندان دولتی یونیفورمی مشخصی تعریف کرده و پوشیدن لباس‌های محلی را برای آن‌ها ممنوع اعلام کرد.
اصلاحات امان‌الله خان اگرچه در کلیت خود مورد مخالفت روحانیون و قشرهای سنتی و محافظه‌کار قرار گرفت، اما کشف حجاب برای بانوان و پوشیدن کت و شلوار و کلاه شپو برای زنان بیش‌تر.
در واکنش به این برنامه‌های اصلاحی امان‌الله، هنگامی که امیر حبیب‌الله کلکانی به قدرت رسید، آزادی‌های بانوان را ملغا اعلام کرده و فرمانی صادر کرد مبنی بر این‌که مردان باید لنگی بگذارند، لباس محلی بپوشند و ریش خود را نتراشند.

پس از این تاریخ، نحوه پوشش هر کسی نماینده گرایش ارزشی -سیاسی او شد. کسی که لباس‌های مدرن به تن می‌کند، اغلب گرایش تجددخواهانه دارد، اما کسی که لباس‌های محلی می‌پوشد، از طرز تفکر ارتجاعی و ارزش‌های محافظه‌کارانه روستایی حمایت می‌کند. تاریخ صد سال پسین کشور نیز تاریخ جدال این دو طرز تفکر و به تبع آن تاریخ کشمکش این دو نحوه پوشش است.
به همین خاطر، طالب نیز به عنوان یک گروه محافظه‌کار برخاسته از روستاها و مدارس دینی دیوبندیه، بسته‌ترین سیاست را در زمینه نحوه پوشش شهروندان دارد. آن‌ها نه تنها خود از پوشیدن لباس‌های شهری اجتناب می‌کنند، بلکه به دیگران نیز اجازه شیک‌پوشی و استفاده از پوشاک مدرن را نمی‌دهند.

افق دید تنگ و تاریک
یکی از پدیده‌هایی که می‌تواند در تفکر انسان‌ها تعدیل وارد کند و آن‌ها را به نوع نسبی‌گرایی سوق دهد، پدیده سفر و آشنایی با فرهنگ ملل و اقوام مختلف است. سفر باعث می‌شود که افق دید جغرافیایی و فرهنگی یک ملت گسترش یافته و آن‌ها با اشکال دیگری از زندگی‌های ممکن آشنا گردند.
مثلا دانش‌مندی به نام بندیکت آندرسن، نویسنده کتاب معروف “جماعت‌های تصوری”، از تاثیر اکتشافات جهان غیراروپایی توسط اروپاییان بر فروپاشی جماعت‌های مذهبی سخن می‌گوید.
او می‌گوید که پیش از ظهور ملی‌گرایی، مردم در چارچوب جماعت‌های مذهبی – امت مسیحی یا امت مسلمه- می‌زیستند و هر کدام زندگی خود را تنها نوع حقیقی زندگی می‌دانستند. اماوقتی شماری از اروپاییان به سرزمین‌های دیگر سفر کردند و سفرنامه‌های خود را منتشر نمودند، جماعت‌های مذهبی آهسته آهسته به فروپاشی آغاز کرد و به این درک رسیدند که اشکال دیگری از زندگی نیز وجود دارد که کم‌ارزش‌تر از نحوه زندگی جماعت‌ مذهبی شان نیستند.
این مورد را گفتم تا اشاره کنم که یکی از علل قرائت به شدت بسته طالبان، به ویژه در زمینه لباس، ریشه در ناآشنایی شان با اشکال ديگری زندگی در میان ملل مسلمان و قطع رابطه شان با دنیای خارج دارد.

یکی از کسانی که به سر و وضع ظاهری طالبان توجه کرده و به علت اجتماعی آن پرداخته است، فهمی هویدی و روشن‌فکر اسلام‌گرا و روزنامه‌نگار مصری است. او در سال‌های ۱۳۷۷ و ۱۳۷۹ دوبار به افغانستان سفر کرد و از نزدیک با آن‌ها گفتگو نمود. ماحصل این دو سفر کتابی شد که زیر عنوان “طالبان؛ سپاهیان خدا در نبرد اشتباهی!” چاپ گردیده است.
آقای هویدی در این کتاب، ضمن انتقاد از زندگی بدوی طالبان، می‌گوید واقعیت این است که خاستگاه این گروه سه استان جنوبی هلمند، کندهار و زابل است. این سه استان، به ویژه قندهار، اگرچه از زمان احمدشاه ابدالی تا امروز همیشه نقش اول را در سیاست افغانستان ایفا کرده‌اند، اما از مناطق توسعه‌نیافته و محروم کشور از لحاظ عمرانی و فرهنگی محسوب می‌شوند. این مثلث هیچ گونه ارتباطی با دنیای خارج ندارد و شاید دورترین منطقه‌ای که ساکنان این سه ولایت در خارج‌ از مرزهای افغانستان در آن قدم گذاشته باشند، روستاهای فقرزده شمال پاکستان باشد که از این سه ولایت نیز توسعه‌نیافته‌تراند.
بنابراین، هنگامی که این‌ها به عنوان یک گروه فاتح وارد کابل شدند، هیچ تصوری از زندگی شهری نداشتند و به همان الگوی زندگی روستایی خود ادامه دادند.
مثلا این‌ها در روستا هیچ گاهی روی صندلی ننشسته بودند و به همین خاطر وقتی به کابل آمدند در ادارات دولتی نیز روی صندلی ننشسته و پتو هموار می‌کردند.
به باور هویدی، نحوه لباس‌پوشی و وضعیت سر و صورت آن‌ها نیز بازتاب شرایط سخت و دشوار زندگی مردم در همان سه ولایت کندهار، زابل و ارزگان و ناآشنایی شان با شکل‌های دیگری زندگی در میان ملل مسلمان می‌باشد.
فهمی هویدی می‌گوید وقتی طالبان از علمای افغانستان صحبت می‌کنند، منظور شان کسانی است که اندکی تفسیر، حدیث، فقه و ادبیات عرب خوانده‌اند و بس. آگاه بر زمانه نیستند و افق دید شان محدود است.
طالبان امروز نیز در این زمینه کدام تفاوتی با طالبان سال‌های قبل ندارند. این گروه در بیست سال اخیر تحت تعقیب بودند و امکان سفر به کشورهای بیرونی را نداشتند تا می‌دیدند که مثلا علمای الازهر به چه می‌اندیشند، چگونه لباس می‌پوشند و چه دیدگاهی در باره اشکال مختلف لباس دارند.
به همین خاطر این محدودیت افق دید و ناآگاهی بر زمانه باعث گردیده است که بسته‌ترین سیاست را انتخاب کنند.

نازیبایی و خشونت‌ورزی

یکی از مشکلاتی را که نحوه پوشش طالبان در شهرها به میان می‌آورد، مشکل ادغام است. طالبان با این نحوه پوششی که دارند، نمی توانند در جامعه شهری ادغام گردند. شهرنشینان سر و وضع و پوشش آن‌ها را نازیبا، بدوی و روستایی می‌دانند و به آن‌ها نگاه تحقیرآمیز می‌داشته باشند.
شکسپیر در نمایش‌نامه “ریچارد سوم” هنگامی که در باره شخصیت آن شاه مستبد صحبت می‌کند، پیوندی میان ستم‌گری و نازیبایی‌ برقرار می‌کند.
“ریچارد سوم” به روایت شکسپیر، شاهی است ستم‌گر، زورگو، قانون‌شکن و سادیست. او از چیزی که لذت می‌برد، اعمال سلطه است. از این‌که دیگران در محضر او بلرزند و بترسند، به اوج لذت می‌رسد و در باره خود می‌گوید: “من نه دل‌سوزی می‌شناسم، نه عشق و نه ترس.”
ریچارد از کجا صاحب چنین ویژگی‌های روانی گردیده است؟

شکسپیر در این‌جا به نازیبایی و بدقوارگی او اشاره کرده و می‌گوید از لحظه‌ای که تولد شده بود، مایه چندش و ترس مردم می‌شد: “قابله مات مانده بود و زنان فریاد می‌زدند یا عیسی مسیح، رحم آر، او با دندان به دنیا آمده!”
دندان‌های بزرگ او، مایه بدقوارگی‌اش بود. برادرزاده کوچکش می‌گوید: “می‌گویند عمویم چنان سریع رشد می‌کرد که دو ساعت پس از تولدش می‌توانست رویه برشته نان را بجود.”
همه در غیاب او، از بدقواره‌گی‌اش سخن می‌زنند. یکی “وزغ” خطابش می‌کند و دیگری “گراز”. هنری ششم، که نزد ریچارد اسیر است، برای اسیرکننده خود می‌گوید: “هنگامی که به دنیا آمدی در سرت دندان داشتی، به نشانه این‌که آمده‌ای تا دنیا را به دندان بگیری.” ریچارد سخنان او را تحمل نمی‌تواند و با خنجر می‌کُشدش.
زشتی و نازیبایی ریچارد سوم، باعث طردشدگی‌اش می‌گردد و هیچ دختری حاضر نمی‌شود با او معاشقه کند.
طردشدگی ریچارد باعث می‌شود سازوکارهای روانی خاصی برای جبران و مقابله با این وضع در وجود خود پرورش دهد: “پس حالا که ملکوت بدن مرا چنین شکل داد، بگذار تا دوزخ، در پاسخ، افکار مرا کژ و کوژ کند.” یا:
“اگر این جهان هیچ شادی ارزانی من نمی‌دارد
جز فرمان‌دادن، مهارکردن و مستولی شدن
بر آنان‌ که از من زیباترند،
پس بهشتم را در رویای تاج و تخت بنا می‌کنم.”
و چنین می‌شود که او آن ویژگی‌های روانی را کسب می‌کند و سادیست، زورگو و قاتل به بار می‌آید.

در باره پیوند خشونت‌ورزی و ستم‌گری طالبان با نازیبایی سر و صورت و لباس‌های شان اگرچه تا هنوز کدام تحقیقی صورت نگرفته و منتشر نگردیده است، اما من مطمئن هستم که یکی از ریشه‌های برخورد خشن آن‌ها با شهرنشینان – چه در دور قبلی حاکمیت شان و چه در امروز- همین احساس حقارت و طردشدگی است. آن‌ها کوشش می‌کنند این احساس حقارت را با شلاق‌زدن و سرکوب‌کردن جبران کنند

نوشته های مرتبط :