طالبان و فرهنگ سرکوب

دسته: تحلیل
نویسنده: اشک
1404/04/18
9:46 ق.ظ
بازدید: 11

پایگاه خبری تحلیلی روایت : فرهنگ طالبان نه صرفاً یک نظام سیاسی بلکه شبکه‌ای از نمادها، ترس‌ها، و سازوکارهای روانی است که در خدمت سرکوب و انقیاد فرد قرار دارد. این نوشتار می‌کوشد نشان دهد چگونه ایدئولوژی طالبان نه‌تنها بدن‌ها را بلکه ذهن‌ها را نیز مطیع می‌سازد؛ و چگونه فرهنگِ طالبانی، بازتولید مستمر خشونت را ممکن می‌سازد، آن‌هم از طریقزبان، جنسیت، بدن و ساختارهای روانی انکارشده. فرهنگ سرکوب فقط محصولِ سیاست نیست، بلکه در سطح ناخودآگاه و درونی‌شده‌یسوژه نیز عمل می‌کند. طالبان در ظاهر یک نیروی نظامی و دینی‌اند،اما در باطن، پیکره‌ای از روان‌پریشی ایدئولوژیک‌اند که با ترکیبخشونت، زن‌ستیزی ساختاری و سرکوب لذت، نظمی توتالیتر را نه‌فقط در خیابان، که در ضمیر فرد نیز برقرار می‌کنند. طالبان از منظر فلسفه‌ی سیاسی، تجسمی از یک قدرت پنهان‌کار هستند. قدرتی که از بدن‌ها عبور و تا اعماق روان نفوذ می‌کند. در نظام طالبانی، اقتدار نه‌فقط در اسلحه، بلکه در شکلِ نگاه، نوعِ لباس، و جنسِ واژه‌هاست. طالبان، به‌عنوان سوژه‌های ایدئولوژیک، محصول فرایندهایی‌اند که در روان‌شناسی تحلیلی می‌توان آن را نوعی واپس‌روی به‌سوی مراحل اولیه رشد روانی دانست. در این تحلیل، آنان به‌جای ورود به مراحل بالای تفرد، در یک ساختار کودک‌وار باقی می‌مانند، ساختاری که پدرِ مطلق (خدا/رهبر) را پرستیده و از زنان، لذت، و دیگری، وحشت دارد. فرهنگ طالبانی بر نوعی زبانِ مطلق‌گرا استوار است که در آن هر واژه، فرمان است. این زبان نه برای فهم، بلکه برای امر کردن ساخته شده‌است. در منطق ویتگنشتاینی، زبان بازی است. اما در طالبان، زبان، قفس است. واژه‌ها به جای آن‌که معنا را باز کنند، دربسته‌اند، حکم‌اند، تهدیدند.

فرهنگ طالبان نه صرفاً یک نظام سیاسی بلکه شبکه‌ای از نمادها، ترس‌ها، و سازوکارهای روانی است که در خدمت سرکوب و انقیاد فرد قرار دارد. این نوشتار می‌کوشد نشان دهد چگونه ایدئولوژی طالبان نه‌تنها بدن‌ها را بلکه ذهن‌ها را نیز مطیع می‌سازد؛ و چگونه فرهنگِ طالبانی، بازتولید مستمر خشونت را ممکن می‌سازد، آن‌هم از طریقزبان، جنسیت، بدن و ساختارهای روانی انکارشده. فرهنگ سرکوب فقط محصولِ سیاست نیست، بلکه در سطح ناخودآگاه و درونی‌شده‌یسوژه نیز عمل می‌کند. طالبان در ظاهر یک نیروی نظامی و دینی‌اند،اما در باطن، پیکره‌ای از روان‌پریشی ایدئولوژیک‌اند که با ترکیبخشونت، زن‌ستیزی ساختاری و سرکوب لذت، نظمی توتالیتر را نه‌فقط در خیابان، که در ضمیر فرد نیز برقرار می‌کنند. طالبان از منظر فلسفه‌ی سیاسی، تجسمی از یک قدرت پنهان‌کار هستند. قدرتی که از بدن‌ها عبور و تا اعماق روان نفوذ می‌کند. در نظام طالبانی، اقتدار نه‌فقط در اسلحه، بلکه در شکلِ نگاه، نوعِ لباس، و جنسِ واژه‌هاست. طالبان، به‌عنوان سوژه‌های ایدئولوژیک، محصول فرایندهایی‌اند که در روان‌شناسی تحلیلی می‌توان آن را نوعی واپس‌روی به‌سوی مراحل اولیه رشد روانی دانست. در این تحلیل، آنان به‌جای ورود به مراحل بالای تفرد، در یک ساختار کودک‌وار باقی می‌مانند، ساختاری که پدرِ مطلق (خدا/رهبر) را پرستیده و از زنان، لذت، و دیگری، وحشت دارد. فرهنگ طالبانی بر نوعی زبانِ مطلق‌گرا استوار است که در آن هر واژه، فرمان است. این زبان نه برای فهم، بلکه برای امر کردن ساخته شده‌است. در منطق ویتگنشتاینی، زبان بازی است. اما در طالبان، زبان، قفس است. واژه‌ها به جای آن‌که معنا را باز کنند، دربسته‌اند، حکم‌اند، تهدیدند. از سوی دیگر، بدن به‌مثابه‌ی محلِ بروز آزادی، زیبایی و میل، در فرهنگ طالبان تهدید تلقی می‌شود. بدن زن پنهان می‌شود، بدن مرد به انتحار می‌رسد. بدنِ زنده باید یا پوشیده باشد یا منفجر شود. در این‌جا با فرهنگ مرگ مواجهیم، فرهنگی که نمی‌تواند با زندگی، با میل، با دیگری، و با رقصِ بدن کنار آید. طالبان خشونت را تنها اعمال نمی‌کنند. آن را بازتولید می‌کنند. بازتولید خشونت از طریق میدان‌هایی مانند مدرسه، مسجد، و خانواده صورت می‌گیرد. آموزش ایدئولوژیک، حذف آموزش انتقادی، سانسور بدن، و تقلیل زن به «عفت» و مرد به «شهامت»، همگی حلقه‌هایی از بازتولید این نظم خشونت‌گرا هستند. هر کودک که تحت تربیت طالبانی بزرگ می‌شود، در واقع در روانش الگوهای سرکوب و فرمان‌برداری نهادینه می‌گردد.

طالبان را نمی‌توان صرفاً با تحلیل سیاسی فهمید. طالبان یکوضعیت روانی، یک بحران فلسفی، و یک زبان بسته است. سرکوبیکه آنان اعمال می‌کنند، تنها محصول خشونت فیزیکی نیست، بلکه بازتاب خشونتِ درونی‌شده‌ای‌ست که از روانِ زخم‌خورده و سرکوب‌گر آن‌ها سرچشمه می‌گیرد. مبارزه با طالبان، تنها مبارزه با تفنگ نیست. مبارزه با فرهنگی‌ست که میل را دشمن، بدن را تهدید، و زبان را ابزار حکم می‌داند. تنها با احیای زبان آزاد، روانِ رها، و تفکر انتقادی می‌توان از این حلقه‌ی سرکوب بیرون رفت. در این زمینه، می‌توان از رهیافت‌هایمیشل فوکو درباره‌ی «قدرت انضباطی» و «میکروپولیتیک بدن‌ها» برای فهم عمیق‌تر مکانیزم‌های سرکوب در نظام طالبانی بهره برد. طالبان، برخلاف برداشت ساده‌انگارانه از آن‌ها به‌عنوان بازیگران خشن سنتی، در واقع حاملان یک عقلانیت سرکوب‌گر نوین‌اند که از رهگذر نهادهای تربیتی، بازنمایی‌های نمادین و ساختارهای اخلاقیاقتدارگرا، سوژه‌هایی مطیع و بی‌اراده تولید می‌کنند. در اینجا،همان‌طور که فوکو نشان می‌دهد، قدرت صرفاً در سطح قانون و مجازات عمل نمی‌کند، بلکه در سطح انضباط‌بخشی به بدن، تنظیم میل، و سازماندهی میدان دید و شنید فعال است. از سوی دیگر، خوانش روان‌کاوانه‌ی فرهنگ طالبانی، به‌ویژه با ارجاع به نظریات ژاک لکان، می‌تواند ابعاد پنهان‌تری از این سرکوب را آشکار کند. طالب، در قامت سوژه‌ای که با «نام پدر» یکی می‌شود، میل را انکار می‌کند، اما دقیقاًدر همین انکار، گرفتار نوعی میلِ معکوس به مرگ و خشونت می‌گردد. لکان نشان می‌دهد که سرکوب میل به‌طور ناگزیر به ظهور نشانه‌هایروان‌نژندانه می‌انجامد؛ چیزی که در رفتارهای افراطی، زن‌ستیزی، و ایده‌آلیزاسیون شهادت در میان طالبان به‌وضوح قابل مشاهده است. به‌بیان دیگر، طالبان نه‌فقط میل را سرکوب می‌کنند، بلکه در سوژگیخود، قربانی این سرکوب نیز هستند. از منظر زبان‌شناختی و فلسفه‌یزبان، آن‌چه در نظام طالبانی می‌بینیم، استقرار نوعی «زبان ایدئولوژیک» به تعبیر تزوتان تودوروف است. این زبان به‌جای آن‌که عرصه‌ای برای گفت‌وگو، تفکر و تفاهم باشد، به ابزاری برای تثبیت اقتدار و حذف تفاوت بدل شده‌است. واژه‌ها در فرهنگ طالبانی، خصلتیجادویی یافته‌اند؛ نه از آن‌رو که معنا می‌آفرینند، بل از آن‌رو که فرمان می‌دهند. آن‌چه گفتنی نیست، نابود شدنی‌ست. خاموشیِ دیگری،پیش‌شرط سخن گفتنِ رهبر است. باید تأکید کرد که طالبان صرفاً یکپدیده‌ی سیاسی یا مذهبی نیستند، بلکه بازتاب یک بحران معرفتیو هستی‌شناختی در بستر فرهنگ اسلامی-سنتی نیز به‌شمار می‌روند. آن‌ها با حذف امر زنانه، انکار میل، انجماد زبان، و تقدیس مرگ، در برابر امکان‌های بنیادین انسان‌بودن ایستاده‌اند. آن‌چه طالبان از آن می‌هراسند، نه غرب است، نه مدرنیته، بل امکان زیستن در فضایی باز، آزاد، و پرشور است؛ فضایی که در آن زبان می‌رقصد، میل آفریدهمی‌شود، و بدن به‌جای انکار، شنیده می‌شود. بنابراین، مبارزه با طالبان، باید مبارزه‌ای چندلایه باشد: مبارزه‌ای معرفتی، فرهنگی، روانی و زبانی. تنها با گشودن امکان‌های تازه‌ی زیستن، با احیای زبان به‌مثابه‌یعرصه‌ی معنا و تفاوت، و با بازیابی بدن به‌مثابه‌ی میدان تجربه‌ی آزاد، می‌توان در برابر این صورت‌بندی توتالیتر ایستاد. فلسفه، روان‌کاوی، و هنر، در این مسیر، نه ابزارهای ثانویه، بلکه خودِ میدان نبردند. میداننبردی که نه با اسلحه، بل با واژه، رؤیا و معنا، باید آن را پیش برد. اما این پیش‌بردن، نیازمند بازیابی زیرساخت‌های معرفتی‌ست که خود پیش‌تر، توسط فرهنگ طالبانی تخریب شده‌اند. در این‌جا، «بازسازیسوژه» به یک ضرورت فلسفی بدل می‌شود. چرا که همان‌طور که آدورنو هشدار داده بود، تمدنی که به بارآوری اندیشه‌ی انتقادی پشت کند، ناگزیر به بربریت بازمی‌گردد؛ و طالبان، نمود عینی این بازگشت است: بازگشت به خامی، به اقتدار نامعقول، و به خشونت عریان. برایخروج از وضعیت طالبانی، باید نخست وضعیت ذهنی سوژه‌یطالبانی را فهمید. سوژه‌ای که، به تعبیر مارکوزه، در جهانیتک‌ساحتی زیست می‌کند؛ جهانی که در آن هر گونه تخیل، هر گونه تمنای رهایی، و هر گونه میل به تفاوت، سرکوب می‌شود.

سوژه‌ی طالبانی، نه سوژه‌ای مولد، بل بازتولیدگر است: بازتولیدگرفرمان، تکرارگر خشونت، و حافظ نظمی‌ست که در آن اندیشه جُرم است و میل، خیانت. از این منظر، نقد فرهنگ طالبانی فقط با افشاگری درباره خشونت ظاهری آن به پایان نمی‌رسد؛ بلکه باید به لایه‌های زیرینروان‌ـ‌ایدئولوژیک آن نفوذ کرد. باید دید که چگونه فرهنگ طالبانی از طریق «انقیاد میل» سوژه را از خود بیگانه می‌سازد؛ چگونه بدن را، به‌جای کنش‌گر بودن، به ابژه‌ای فرمان‌پذیر فرو می‌کاهد؛ و چگونه زبان را، به‌جای عرصه‌ی گفت‌وگو، به صحنه‌ی تکرارِ اَمر بدل می‌کند. این فرهنگ،اساساً ضد-سوبژکتیو است: می‌خواهد سوژه‌ای بی‌اندیشه، بی‌لذت و بی‌صدا بسازد. از سوی دیگر، باید به نقش مقاومت فرهنگی و معرفتینیز توجه کرد. در برابر صورت‌بندی طالبانی، آن‌چه لازم است نه صرفاً مقاومت سیاسی، بلکه خلاقیت فرهنگی است. بازسازی زبان، گشودن فضاهای گفت‌وگو، ترویج زیبایی‌شناسی میل‌محور، و احیایخوانش‌های چندلایه از سنت، می‌تواند ابزارهایی در این مسیر باشند. نقد درونی سنت، به‌مثابه‌ی نوعی «هرمنوتیک رهایی‌بخش»، می‌تواندامکانی برای شکستن ساختارهای جزمی درونی‌شده باشد. این نقد باید نه از موضع انکار کامل سنت، بلکه از موضع بازخوانی متون بنیادین با رویکردی انتقادی و تفسیری انجام شود. در نتیجه،مقابله با فرهنگ طالبانی نه در سطح رویارویی با یک گروه سیاسی،بلکه در سطح بازیابی امکان‌های سوژگی، تخیل و زبان قرار می‌گیرد. تا زمانی که واژه، میل، و بدن در اسارتِ گفتمان بسته باقی بمانند، هر پیروزی سیاسی نیز ناپایدار خواهد بود. گشودن زبان، گشودن جهان است؛ و تا زبان آزاد نشود، جهانِ ما نیز از سلطه‌ی تاریکی آزاد نخواهد شد. این مبارزه، پروژه‌ای بلندمدت است که مستلزم کار نظری،روانی، تربیتی و زیبایی‌شناختی‌ست؛ پروژه‌ای که بنیادهای آن نه در سنگر، بل در ذهن، در واژه، و در رؤیا نهاده می‌شود. اما این «شدن» نه امری طبیعی یا خودبخودی، بلکه فرایندی پرزحمت، دیرپا و همواره در معرض شکست است. چرا که فرهنگ سرکوب، به‌ویژه از نوع طالبانی،تنها از بیرون با فشار نظامی و سیاسی تداوم نمی‌یابد؛ بل از درون، از اعماق روان‌شناختی سوژه، از ناخودآگاه جمعی، و از شبکه‌هایروزمره‌ی معنا، بازتولید می‌شود. از این رو، آن‌چه در برابر ماست، نه فقط یک دشمن نظامی، بل یک ماشین ایدئولوژیک پیچیده است؛ ماشینی که با حذف خاطره، با تولید ترس، با مصادره‌ی امر قدسی، و با مسخ زبان، میدان تجربه‌ی انسانی را به بیابانی از فرمان و خاموشی بدل کرده است. باید توجه داشت که فرهنگ طالبانی درون یک«نظام دلالتی بسته» عمل می‌کند؛ نظامی که نشانه‌ها را از سیالیت‌شان جدا کرده، به آن‌ها معنای مطلق و غایی می‌بخشد. مثلاً مفاهیمی چون «ناموس»، «شهادت»، «عفت»، و «گناه»، دیگر در بسترهای تفسیری گوناگون قابل گفت‌وگو نیستند؛ بل به سلاح‌هایی بدل شده‌اند که وظیفه‌شان نه روشنگری، بلکه تنبیه و کنترل است. چنیننظامی، از نظر زبان‌شناختی، نوعی خشونت نمادین (symbolic violence) بر زبان و معنا اعمال می‌کند؛ آن‌گونه که بوردیو آن را توصیف می‌کند: قدرتی که بدون آن‌که دیده شود، فرمان می‌دهد. از طرف دیگر، بدن در فرهنگ طالبانی نه تنها «پوشیده» می‌شود، بلکه اساساً از عرصه‌ی عمومی حذف می‌شود. بدن به‌مثابه‌ی فضا و حامل میل، خطرناک تلقی می‌شود. این حذف بدن، در واقع حذف خودآگاهیسوژه است. چرا که سوژه، آنگاه که میل می‌ورزد، بدن را تجربه می‌کند، و از محدودیت‌های خویش فراتر می‌رود. فرهنگ طالبانی، با انکار اینتجربه‌ی زیسته، سوژه را به شیء بدل می‌کند؛ شیئی که وظیفه‌اشاطاعت است، نه تجربه؛ تکرار است، نه تخیل. هم‌زمان، از منظرروان‌کاوی اجتماعی، باید به ساختار اضطراب‌زا و روان‌پریش‌وار فرهنگ طالبانی نیز اشاره کرد. اضطراب در این نظام نه پدیده‌ای حاشیه‌ای،بلکه هسته‌ی مرکزی نظم است. میل سرکوب‌شده، دیگرگون‌شدن زبان، و ناتوانی در ابراز خود، سوژه‌ی طالبانی را در وضعیت مداوم «ترومایسرکوب» قرار می‌دهد. این ترومای مکرر، که با واژه‌هایی چون «گناه»، «شکنجه»، و «خداوند خشمگین» تغذیه می‌شود، در نهایت فرد را به خشونت علیه خود و دیگری سوق می‌دهد. انتحار، خشونت علیه زنان، حذف موسیقی و رقص، همگی نشانه‌های این ترومای درونی‌شده‌اند؛ترومایی که تنها راه بروز آن، انفجار است. اما این وضعیت، چنان‌که اشاره شد، نهایی و مطلق نیست. راه‌های گشودن وجود دارد. راه‌هایی که از بازسازی زبان آغاز می‌شوند. چرا که زبان نه فقط ابزار بیان، بلکه عرصه‌ی خلق جهان است. واژه‌هایی که امروز در فرهنگ طالبانی به فرمان و تهدید تقلیل یافته‌اند، باید دوباره به معنا بازگردند. باید زبان شعر، زبان زنان، زبان فلسفه و زبان میل، به میدان عمومی بازگردند. اینبازگشت، مستلزم آموزش انتقادی، روایت‌های جایگزین، و احیایخاطرات فرهنگی سرکوب‌شده است. در این راستا، نقش هنر، فلسفه، و روان‌کاوی، بنیادین است. هنر، زیرا بدن و میل را به زبان تصویر و صدا بازمی‌گرداند. فلسفه، زیرا تفکر را از سلطه‌ی امر بدیهی و حکم مطلق می‌رهاند. و روان‌کاوی، زیرا دردِ سرکوب‌شده را می‌شنود و امکان گفت‌وگو با امر ناممکن را فراهم می‌سازد. آن‌چه نیاز است، پروژه‌ایچندلایه است: آموزش، تخیل، بازگویی درد، بازتعریف اخلاق، و خلق زبان‌های جدید برای سوژگی انسانی. در پایان، باید گفت که پروژه‌یرهایی از فرهنگ سرکوب، پروژه‌ای ساده نیست. این یک کارزار تمدنی‌ست. کارزاری میان سکوت و صدا، میان مرگ و میل، میاناقتدار و آزادی. طالبان تنها با گلوله سرکوب نمی‌کنند، و بنابراین تنها با گلوله نیز شکست نمی‌خورند. شکست نهایی آنان، در لحظه‌ای آغاز می‌شود که زبانِ آزاد، میلِ زیسته، و بدنِ رقصان دوباره به حیات جمعیبازگردند؛ و این، رسالتی است که از هر یک از ما، نه یک ناظر، بلکه یک بازیگر می‌طلبد.