روز بزرگداشت سعدی؛ از شیراز تا کابل و نقش سعدی در مقاومت فرهنگی علیه طالبان

دسته: تحلیل
نویسنده: ضیا ضیایی
1404/02/01
8:50 ق.ظ
بازدید: 17

پایگاه خبری تحلیلی روایت : نخستین روزهای اردیبهشت (ثور)، در تقویم ایران روز بزرگداشت سعدی است. فارسی‌زبانان از شیراز تا کابل و از دوشنبه تا دهلی، یاد و نام شیخ مصلح‌الدین سعدی شیرازی را گرامی می‌دارند. بی‌گمان گلستان و بوستان سعدی، پس از شاهنامه فردوسی، استوارترین پایه‌های زبان فارسی را تشکیل می‌دهند. اگر فردوسی با حماسه‌سرایی خود استخوان‌بندی زبان فارسی را استوار کرد، سعدی با نثر آهنگین و روانش، گوشت و خون و پوست بر این پیکر کشید و آن را به زبانی زنده و جاری در شهر، کوچه، بازار، دهکده و قریه تبدیل نمود.

نخستین روزهای اردیبهشت (ثور)، در تقویم ایران روز بزرگداشت سعدی است. فارسی‌زبانان از شیراز تا کابل و از دوشنبه تا دهلی، یاد و نام شیخ مصلح‌الدین سعدی شیرازی را گرامی می‌دارند. بی‌گمان گلستان و بوستان سعدی، پس از شاهنامه فردوسی، استوارترین پایه‌های زبان فارسی را تشکیل می‌دهند. اگر فردوسی با حماسه‌سرایی خود استخوان‌بندی زبان فارسی را استوار کرد، سعدی با نثر آهنگین و روانش، گوشت و خون و پوست بر این پیکر کشید و آن را به زبانی زنده و جاری در شهر، کوچه، بازار، دهکده و قریه تبدیل نمود.
سعدی تنها به شیراز و ایران تعلق ندارد. او فرزند خلف جغرافیای پهناور فارسی‌زبان است که از کرانه‌های جیحون تا سند و از فرارود تا بین‌النهرین را در بر می‌گرفت. امروز این میراث در میان ایرانیان، افغانستانی ها و تاجیکستانی ها به طور مشترک جریان دارد. به گفته ریچارد فرای، ایران‌شناس نامدار آمریکایی: «سعدی نماینده واقعی آن چیزی است که ما آن را تمدن ایرانی-اسلامی می‌نامیم؛ تمدنی که مرزهای سیاسی امروزین را درنوردیده است.»
در افغانستان، سعدی همواره جایگاهی ویژه داشته است. از مکتب‌خانه‌های قدیم هرات تا محافل ادبی کابل، گلستان سعدی نخستین کتابی بود که کودکان فارسی‌زبان با آن الفبا می‌آموختند. عبدالحی حبیبی، از مورخان پشتو زبان کشور می‌نویسد: «هیچ کتابی به اندازه گلستان سعدی در شکل‌دهی به ذوق ادبی افغان‌ها (افغانستانی‌ها) تأثیر نداشته است.» حتی امروز بسیاری از افغانستانی ها ناخودآگاه در گفتار روزمره از حکایت‌های سعدی بهره می‌گیرند.

هجمه طالبان علیه میراث سعدی و فردوسی (زبان فارسی) در افغانستان

اما امروز این میراث مشترک در معرض تهدید جدی قرار گرفته است. با تسلط طالبان بر افغانستان، سیاست‌های این رژیم‌ به روشنی نشان می‌دهد که حذف تدریجی زبان فارسی از عرصه‌های رسمی در دستور کار قرار دارد. تغییر نامهای تاریخی، حذف فارسی از آموزش و پرورش و رسانه‌ها، و ترویج انحصاری زبان پشتو، همه نشانه‌های خطرناکی هستند که یادآور گفته محمد حسنین هیکل درباره مصرند: «ما عرب زبان شدیم چون فردوسی نداشتیم.» ما البته فردوسی و سعدی و حافظ و ده ها شاعر و ادیب دیگر داریم، اما هجمه و حملات علیه زبان فارسی در جغرافیای امروز بسیار سنگین است.
در چنین شرایطی، نقش سعدی و آثارش چه می‌تواند باشد؟ پاسخ را باید در سه ویژگی منحصر به فرد سعدی جست:
نخست آن‌که سعدی به راستی مردمی‌ترین شاعر فارسی‌زبان است. برخلاف بسیاری از شاعران که به دربارها وابسته بودند، سعدی در گلستان و بوستان با زبان مردم کوچه و بازار سخن گفته است. این ویژگی، آثار او را به ابزاری نیرومند برای مقاومت فرهنگی تبدیل می‌کند. او رویداد ها را از متن جامعه روایت کرده است.
دوم هم سعدی شاعری جهان‌وطنی است. او که خود سال‌ها در شام و حجاز و بین‌النهرین سفر کرده، نماینده‌ای واقعی از فرهنگ گفت‌وگو و همزیستی است. در شرایطی که طالبان می‌کوشند افغانستان را از میراث فرهنگی‌اش جدا کنند، پیام سعدی می‌تواند پلی میان فرهنگ‌ها باشد.
سوم هم سعدی استاد بی‌بدیل زبان فارسی است. او نشان داده که فارسی نه تنها زبانی توانمند برای شعر و عرفان، که زبانی کارآمد برای سیاست، اخلاق و حتی طنز است. این ویژگی، فارسی را زبانی زنده و پویا نگه می‌دارد.

راه‌های پاسداری از میراث سعدی

در برابر این تهدیدها، چه باید کرد؟ تجربه تاریخ به ما می‌آموزد که زبان‌ها نه با فرمان حکومت‌ها، که با اراده مردمان زنده می‌مانند. اما در این چند راهکار برای مقابله با وضعیت فعلی در افغانستان وجود دارد:
نخست، ترویج آموزش غیررسمی آثار سعدی در افغانستان. همان‌گونه که در روزگاران سخت پیشین، مکتب‌خانه‌های خانگی حفظ‌کننده زبان فارسی بودند، امروز نیز می‌توان شبکه‌ای از آموزش‌های مردمی ایجاد کرد. این کار با توجه به اینترنت و فضای مجازی راحت است. فضای مجازی می‌تواند به میدانی برای گسترش آثار سعدی تبدیل شود. تولید محتواهای جذاب از حکایت‌های سعدی به زبان‌های فارسی و پشتو، راهی کارآمد خواهد بود. یعنی آنان‌که دغدغه فرهنگ و هویت این جغرافیا را دارند، حداقل در زمینه می تواند کار کند.
دوم هم در کنار تقویت پیوندهای فرهنگی میان فارسی‌زبانان، همکاری نهادهای فرهنگی ایران، تاجیکستان و افغانستان برای انتشار آثار سعدی و پژوهش درباره آنها می‌تواند به پاسداری از این میراث کمک کند. البته در افغانستان محدودیت های شدید وجود دارد، ولی نهاد های بیرون کشور می تواند در این زمینه کار کنند.
از سویی هم‌ معرفی سعدی به جهان امروز مهم است. همان‌گونه که گوته و امرسون از سعدی الهام گرفتند، امروز نیز می‌توان سعدی را به عنوان نماینده‌ای از فرهنگ صلح و مدارا به جهان معرفی کرد.

فردوسی و سعدی؛ دو بال زبان فارسی

خلاصه سخن این.که اگر فردوسی با شاهنامه خود جان فارسی را نجات داد، سعدی با گلستان و بوستان، روان آن را ساخت. این دو بزرگ‌مرد، دو روی یک سکه‌اند: یکی حماسه را به اوج رساند و دیگری اخلاق را. یکی زبان را توانمند ساخت و دیگری آن را زیبا ساخت.
با این حال امروز که طالبان می‌کوشند فارسی را در افغانستان به حاشیه برانند، باید به یاد آوریم که زبان‌ها با شمشیر از بین نمی‌روند، با فراموشی می‌میرند. تا زمانی که کودکان کشور در خانه‌ها «بنى آدم اعضای یکدیگرند» را زمزمه می‌کنند، تا زمانی که جوانان تاجیک «چنان کن که بعد از تو نیاید پشیمان» را بر دیوار می‌نویسند، و تا زمانی که ایرانیان در مهمانی‌هایشان از حکایت‌های گلستان می‌گویند، زبان فارسی زنده خواهد ماند.
سعدی خود بهتر از هر کسی می‌داند که فرهنگ و زبان را نمی‌توان کشت. همان‌گونه که او در بوستان سروده است:
«سخن پروریده شود روزگار / نهانی همی داردش در کنار»

نوشته های مرتبط :