افغانستان و زخم روشن‌فکری؛ تقابل عقل، دین و قدرت

دسته: تحلیل
نویسنده: تنویر احمد عصیان‌گر
1404/01/27
9:58 ق.ظ
بازدید: 27

پایگاه خبری تحلیلی روایت : روشن‌فکری، به مثابه یک نیروی فکری نقاد و هویت‌ ساز، همواره در تقابل با ساختار های قدرت، سنت و سلطه قرار داشته است. در بسیاری از جوامع از فرانسه پس از انقلاب تا روسیه بلشویکی و آمریکا در دهه‌ های پر آشوب نژادی، روشن‌فکران یا به نیروی پیش‌ برنده‌ی تحول بدل شده‌ اند یا در چرخ‌ دنده‌ های سرکوب و حاشیه‌ سازی از میان رفته‌ اند. با این حال در افغانستان این پدیده داستانی متفاوت دارد؛ داستانی مملو از تناقض، تلاش، انزوا، مهاجرت و در مواردی مصالحه و سازش.

روشن‌فکری، به مثابه یک نیروی فکری نقاد و هویت‌ ساز، همواره در تقابل با ساختار های قدرت، سنت و سلطه قرار داشته است. در بسیاری از جوامع از فرانسه پس از انقلاب تا روسیه بلشویکی و آمریکا در دهه‌ های پر آشوب نژادی، روشن‌فکران یا به نیروی پیش‌ برنده‌ی تحول بدل شده‌ اند یا در چرخ‌ دنده‌ های سرکوب و حاشیه‌ سازی از میان رفته‌ اند. با این حال در افغانستان این پدیده داستانی متفاوت دارد؛ داستانی مملو از تناقض، تلاش، انزوا، مهاجرت و در مواردی مصالحه و سازش.

ریشه‌های جهانی روشن‌فکری

تولد روشن‌فکر به‌ عنوان یک کنش‌گر سیاسی و اجتماعی اغلب با قرن هجدهم و عصر روشن‌گری در اروپا پیوند خورده است. فیلسوفانی چون ولتر، روسو و دیدرو در فرانسه، با نقد نهاد های کلیسا و سلطنت، روشن‌فکری را به نیرویی سیاسی بدل کردند. در روسیه قرن نوزدهم، روشن‌فکرانی چون چرنیشفسکی و هرتسن با مبارزه علیه تزاریسم به الگو های کنش فکری بدل شدند. انقلاب اکتبر نیز روشن‌فکری چپ را به ابزار ایدئولوژیک قدرت جدید تبدیل کرد و روشن‌فکران مستقل یا ساکت شدند یا نابود.
در آمریکا، روشن‌فکرانی چون جیمز بالدوین، نوآم چامسکی و سوزان سونتاگ در قالب کنش‌گری اجتماعی از حقوق مدنی تا جنگ ویتنام نقش‌آفرینی کردند. این در حالی بود که نهادهای مدرن (دانش‌گاه، رسانه‌ های مستقل، انجمن‌های مدنی) زمینه‌ ساز رشد روشن‌فکری شدند.
اما حتا در غرب نیز روشن‌فکری همیشه در امنیت نمانده است. مک‌ کارتیسم در آمریکا بسیاری را به سکوت کشاند. در فرانسه سارتر و کامو نیز با سرکوب، سانسور یا حذف رسانه‌ ای مواجه شدند. این تجربه جهانی نشان می‌دهد که روشن‌فکران تنها در سایه دموکراسی زنده می‌ مانند؛ دموکراسی‌ ای که در افغانستان، هنوز تجربه‌ نشده است.

روشن‌فکری در افغانستان؛ از آرمان تا واقعیت

افغانستان از اواخر قرن نوزدهم شاهد شکل‌گیری روشنفکری اولیه بود. با اصلاحات امان‌ الله خان ورود آموزش مدرن، قانون‌ گرایی و گفتمان آزادی زن، اولین نسل از روشن‌فکران را پدید آورد. اما جامعه مذهبی و قبیله‌ ای افغانستان نه‌ تنها پذیرای این دگرگونی‌ها نبود، بلکه با قدرت و حمایت نهاد های مذهبی علیه روشن‌فکری ایستاد.
در دوره‌ های بعد روشن‌فکران گاه در ساختارهای ایدئولوژیک دولتی جذب شدند (مانند دوران کمونیسم و جمهوری خلق) گاه در حاشیه قرار گرفتند (دوران جهاد و ط ا ن) و گاه به عنوان عناصر وابسته و خطرناک توسط قدرت سرکوب شدند. با فروپاشی جمهوریت، این روشن‌فکری بیش از پیش به انزوا یا مهاجرت سوق داده شد.
در قیاس با روشن‌فکری غربی که اغلب با نهاد های مدنی پیوند دارد، در افغانستان نهاد های پشتیبان اندکی برای روشن‌فکر وجود داشته است. دانش‌گاه‌ ها، به‌ جای پرورش تفکر مستقل به مراکز تکرار گفتمان رسمی بدل شده‌ اند. رسانه‌ ها نیز یا به ابزار تبلیغات سیاسی بدل شده‌ اند یا با سانسور و تهدید مواجه‌ اند.

روشن‌فکری و مدرنیته؛ پذیرش یا تعارض؟

مدرنیته، به‌ مثابه گفتمانی جهانی شامل ایده‌ هایی چون عقلانیت، فردیت، دموکراسی و سکولاریسم است. در افغانستان این مفاهیم از ابتدای قرن بیستم وارد شدند اما هیچ‌گاه به‌طور عمیق و ساختاری پذیرفته نشدند. دلیل این امر مقاومت فرهنگی، سیاسی و مذهبی گسترده بود.
در غرب، مدرنیته با روشن‌فکری همگام شد؛ فیلسوفان و نظریه‌ پردازان از کانت تا مارکس، پایه‌ گذاران نقد سنت و ایجاد نظم فکری جدید بودند. در افغانستان روشن‌فکری اغلب در مرحله ترجمه و اقتباس باقی ماند و نتوانست روایت بومی خود از مدرنیته را تولید کند.
از نگاه زیگمونت باومن مدرنیته ذاتا اضطراب‌ آفرین است؛ چون ساختارهای پیشین را می‌شکند بدون آن‌ که جای‌گزینی کامل فراهم کند. در افغانستان، این بحران مضاعف شد چون هم ساختار های سنتی مقاوم بودند و هم بدیل‌ های مدرن شکننده و غیر ریشه‌دار. این وضعیت روشن‌فکری را در نوعی بی‌ ثباتی هویتی گرفتار کرد.

روشن‌فکران دینی و سکولار؛ دو جبهه یک بحران

در جهان اسلام، روشن‌فکری دینی با چهره‌ هایی چون اقبال لاهوری، علی شریعتی، سروش و مجتهد شبستری کوشیده است نوسازی دینی را در چارچوب مدرنیته ممکن سازد. در افغانستان نیز تلاش‌هایی محدود در این راستا صورت گرفته، و روشن‌فکران افغانستانی کوشیده اند تا پل‌هایی میان سنت و مدرنیته، دین و عقلانیت، شرق و غرب بسازد.
اما از آنجا که نهاد های دینی در افغانستان ماهیتی سخت‌گیر و ضد نقد دارند، روشن‌فکران دینی نیز اغلب یا بی‌ اعتبار شده‌ اند یا با اتهامات ارتداد و الحاد مواجه گردیده‌ اند. در مقابل روشن‌فکران سکولار نیز متهم به بیگانگی با فرهنگ و ارزش‌های دینی شده‌ اند. این وضعیت روشن‌فکر را به بی‌ جای‌گاه‌ ترین کنش‌گر جامعه بدل کرده است.

مهاجرت، تبعید و روشن‌فکری در حاشیه

تبعید، بخشی جدایی‌ ناپذیر از سرنوشت بسیاری از روشن‌فکران جهان بوده است.
از آیزایا برلین در شوروی تا هانا آرنت در آلمان نازی، تبعید گاه‌ ها به محل تولید اندیشه بدل شدند. در افغانستان نیز روشن‌فکران در مهاجرت، هم‌چون نجیب مایل هروی، اسماعیل یوسف یا نویسندگان نسل جدید کوشیده‌ اند صدای جامعه خاموش‌ شده را بلند کنند.
ادوارد سعید در توصیف روشن‌فکر تبعیدی او را وجدان معذب عصر می‌داند؛ فردی بدون وطن اما پر از پرسش. این توصیف، با روشن‌فکر افغانستانی تطابقی تام دارد؛ روشن‌فکری که نه در کابل جایی دارد و نه در غرب، خانه‌ ای امن برای بیان آزاد می‌یابد.

آینده روشن‌فکری در افغانستان؛ چشم‌انداز یا بن‌بست؟

اگرچه روشن‌فکری در افغانستان تاریخ پر فراز و نشیبی دارد، اما همچنان زمینه‌ هایی برای احیای آن وجود دارد. فضای مجازی، شبکه‌های غیر رسمی، نهاد های مهاجر و همکاری‌ های بین‌والمللی فرصت‌ هایی برای شکل‌ گیری نسل جدیدی از روشن‌فکران فراهم کرده‌ اند. اما این نسل برای موفقیت باید ویژگی‌هایی چون:
پیوند با جامعه و نه صرفا نخبگان.
استقلال فکری از قدرت‌ های سیاسی، قومی و خارجی.
تولید نظریه بومی به جای تقلید از گفتمان‌ های وارداتی.
پذیرش گفت‌وگو با سنت، دین و عامه مردم را در خود نهادینه سازد.
روشن‌فکری در افغانستان، آینه‌ ای از بحران مدرنیته، شکست نهاد سازی، سرکوب سنت‌ گرا و اقتدار گرایی سیاسی است. در حالی که جهان شاهد تحولاتی پیاپی در شکل روشن‌فکری بوده، افغانستان هنوز درگیر مرحله بقاء است. اگر روشن‌فکران این سرزمین بتوانند از تجربه جهانی بهره بگیرند، از تاریخ خود بیاموزند و با مردم پیوند یابند، شاید بتوان امیدی به ظهور دوباره روشن‌فکری داشت؛ روشن‌فکری‌ ای که نه صرفا نخبه، بلکه هم‌درد و هم‌صدا با جامعه باشد.

نوشته های مرتبط :