جهم بن صفوان؛ تلاش برای ارایه تصویر غیربدوی از خدا

دسته: تحلیل
نویسنده: عبدالشهید ثاقب
1403/08/20
12:09 ب.ظ
بازدید: 83

پایگاه خبری تحلیلی روایت : یکی از متفکران و دانش‌مندان مسلمان که به شدت توسط اهل حدیث بدنام شده و حتا امروزه اسمش مرادف دشنام تلقی می‌گردد، جهم بن صفوان است. ابومحرز جهم بن صفوان راسبی، متکلم و نظریه‌پرداز مسلمانی بود که در قرن دوم هجری می‌زیست. او اصالتا از بلخ بود، اما در ترمذ می‌زیست و به دلیل همراهی حارث بن سریج و شرکت در انقلاب او در مرو کشته شد. ابوالقاسم بلخی گفته است که جهم از اهالی ترمذ (علی شط نهرالبلخ) بود. مکی گفته است که جهم را در سال 132 در مسجدی در بلخ دیده است که عرش را برای خداوند قبول نداشت.

یکی از متفکران و دانش‌مندان مسلمان که به شدت توسط اهل حدیث بدنام شده و حتا امروزه اسمش مرادف دشنام تلقی می‌گردد، جهم بن صفوان است.
ابومحرز جهم بن صفوان راسبی، متکلم و نظریه‌پرداز مسلمانی بود که در قرن دوم هجری می‌زیست. او اصالتا از بلخ بود، اما در ترمذ می‌زیست و به دلیل همراهی حارث بن سریج و شرکت در انقلاب او در مرو کشته شد. ابوالقاسم بلخی گفته است که جهم از اهالی ترمذ (علی شط نهرالبلخ) بود. مکی گفته است که جهم را در سال ۱۳۲ در مسجدی در بلخ دیده است که عرش را برای خداوند قبول نداشت.
جهم بن صفوان در کنار این‌که متفکر زبردستی بوده، خطیب و سخنور ماهری نیز بوده است. در منابع آمده است که او مناظراتی با امام ابوحنیفه در باب ایمان، و با امام مالک بن انس در باب عرش داشته و در مرو نیز با مقاتل بن سلیمان مقابل شده است. مقاتل بن سلیمان که با او در مرو مناظره کرده بود، به زبان‌وری و سخنوری‌اش اعتراف کرده است.
جهم، بنیاگذار مکتب به نام «جهمیه» است که برخی‌ها آن را زیرشاخه‌ی «مرجئه» می‌دانند.
عمده‌ترین دشمن جهم بن صفوان، اهل حدیث بود. اکثر ائمه و بزرگان اهل حدیث – از امام احمد حنبل شروع تا ابن قتیبه، عثمان بن دارمی و امام بخاری – علیه او کتاب نوشته‌اند و وی را تکفیر کرده‌اند. نخستین ردیه بر جهم، توسط احمد بن حنبل نوشته شده است که عنوانش است «الرد علی‌الجهمیه والزنادقه». اهل حدیث در نکوهش او همیشه این سخن عبدالله ابن مبارک را نقل می‌کنند که می‌گفت اگر من سخنان یهود و نصارا را نقل کنم، بهتر از آن است که کلام جهمیه را حکایت کنم. دارمی در باره‌ی جهم می‌گوید که جهمیه «افحش زندقه و اظهر کفرا و اقبح تاویلا لکتاب‌الله و رد صفاته» است.
دشمنی اهل حدیث با جهم برمی‌گردد به تلاش اوبرای ارایه تصویر غیربدوی و غیرعربی از خداوند. در تاریخ تمدن اسلامی دو تصور از خدا وجود داشته است:
1) تصور خداوند به عنوان یک پادشاه مقتدر؛
2) موجود روح‌مانندی که در همه جای عالم حضور دارد.
تصور اول، همان تصوری است که اهل حدیث از خداوند دارد و خیلی سازگار است با ذهن ساده و بدوی عربِ آن زمان. اهل حدیث بر بنیاد این تصور از خداوند، آیات قرآن را حمل بر ظاهر وی کرده و برای وی دست و وجه و مکان قایل استند. به این دسته، در کلام اسلامی «مشبهه» نیز گفته می‌شود.
اما تصور دوم از خداوند، تصوری است که هنوز در میانِ فلاسفه اشراقی و صوفیه وجود دارد. بر بنیاد این تصور، خداوند یک موجود روح‌مانندی است که در همه‌ی عالم به سان یک روح یا وجود محض حضور دارد.
نخستین کسی که در برابر تصور عربی و بدوی از خداوند ایستاد و نشان داد که درست نیست خداوند را روی عرش نشسته فرض کرد و برای وی دست و پا قایل شد، جهم بن صفوان بود. این ایستادگی او را می‌توان در مباحث در زمینه‌ی صفات خداوند، مساله‌ی انکار رویت خداوند در قیامت و هم چنان انکار عرش برای خداوند دید.
تلاش او برای اثبات نادرستی تصور ذهن ساده عرب از خداوند، او را در تقابل با اهل حدیث قرار داد و به این طریق، وقتی اهل حدیث در خراسان پیروز شدند، او را برای همیشه بدنام ساختند.