ده نکته در بارهٔ مذاهب کلامی

دسته: تحلیل
نویسنده: حسیب‌الله ولی‌زاده
۱۴۰۳/۰۴/۳۰
۱۰:۲۷ ق٫ظ
بازدید: 67

پایگاه خبری تحلیلی روایت : 1- اختلافات سیاسی در صدر اسلام، زمینه‌ی ظهور مذاهب کلامی را فراهم نموده‌است و کشمکش‌های سیاسی در پیدایش این مذاهب تأثیر گذار بوده‌است. پس از شهادت خلیفه سوم، مسلمانان نخستین بار در باب ارتکاب گناه اختلاف کردند. در علم کلام به این مسئله، «مسألة الأسماء» می‌گویند. مراد از «مسألة الأسماء» این است که اگر کسی گناه کبیره‌ای را مرتکب شود، آیا او از دایرهٔ ایمان خارج می‌شود یا نه؟ برخی گروه‌ها هم‌چون: خوارج ارتکاب گناه را کفر خواندند و مرتکب گناه کبیره را تکفیر نمودند. برخی دیگر از جمله حنفی‌ها، چنین شخصی را از دایره‌ی ایمان بیرون نمی‌کنند و او را «فاسق» خوانده‌اند. برخی دیگر هم‌چون: معتزله نه این شخص را از دایره‌ی ایمان خارج کرده‌اند و نه او را مؤمن شمرده‌اند، بلکه او را در وسط ایمان و کفر قرار داده‌اند و به‌این «منزلة بین المنزلتین» می‌گویند. وقتی حضرت عثمان به‌شهادت رسید، برخی قاتلان او را مسلمانان فاسق خواندند و برخی دیگر آن‌ها را تکفیر نمودند. از همین‌جا نخستین اختلافات در میان مسلمانان پدید آمد و این کشمکش‌ها منجر به تقسیم مسلمانان به‌گروه‌های سیاسی مختلف شد. این گروه‌ها بعدا به‌گروه‌های کلان کلامی تقسیم شدند و هر کدام به‌اساس دیدگاه‌های سیاسی شان، نظریات کلامی را طرح کردند.

۱- اختلافات سیاسی در صدر اسلام، زمینه‌ی ظهور مذاهب کلامی را فراهم نموده‌است و کشمکش‌های سیاسی در پیدایش این مذاهب تأثیر گذار بوده‌است. پس از شهادت خلیفه سوم، مسلمانان نخستین بار در باب ارتکاب گناه اختلاف کردند. در علم کلام به این مسئله، «مسألة الأسماء» می‌گویند. مراد از «مسألة الأسماء» این است که اگر کسی گناه کبیره‌ای را مرتکب شود، آیا او از دایرهٔ ایمان خارج می‌شود یا نه؟ برخی گروه‌ها هم‌چون: خوارج ارتکاب گناه را کفر خواندند و مرتکب گناه کبیره را تکفیر نمودند. برخی دیگر از جمله حنفی‌ها، چنین شخصی را از دایره‌ی ایمان بیرون نمی‌کنند و او را «فاسق» خوانده‌اند. برخی دیگر هم‌چون: معتزله نه این شخص را از دایره‌ی ایمان خارج کرده‌اند و نه او را مؤمن شمرده‌اند، بلکه او را در وسط ایمان و کفر قرار داده‌اند و به‌این «منزلة بین المنزلتین» می‌گویند. وقتی حضرت عثمان به‌شهادت رسید، برخی قاتلان او را مسلمانان فاسق خواندند و برخی دیگر آن‌ها را تکفیر نمودند. از همین‌جا نخستین اختلافات در میان مسلمانان پدید آمد و این کشمکش‌ها منجر به تقسیم مسلمانان به‌گروه‌های سیاسی مختلف شد. این گروه‌ها بعدا به‌گروه‌های کلان کلامی تقسیم شدند و هر کدام به‌اساس دیدگاه‌های سیاسی شان، نظریات کلامی را طرح کردند.

۲- جریان‌های کلامی به‌گونه‌ی واکنشی در برابر یک‌دیگر ظهور کرده‌اند. به‌عنوان نمونه؛ جریان «قدریه» در واکنش به جریان «جبریه» به‌وجود آمده‌است. جریان اولی انسان را آزاد و کاملا صاحب اختیار می‌داند، اما جریان دومی انسان را کاملا مجبور و بسان پری در صحرا می‌خواند.

۳- مبنای ظهور برخی جریان‌های کلامی، تعصبات قبیله‌ای بوده‌است. به‌طور مثال، جریان خوارج به‌اساس مناسبت‌های قبیله‌ای و در واکنش به اقتدار قریشی‌ها شکل گرفته‌است. در گذشته‌ها قبایل «مضر» و «ربیعه» باهم رقابت داشتند. قریشی‌ها متعلق به قبیله‌ی «مضر» بودند و خوارج به قبیله‌ی «ربیعة» تعلق داشتند.

همچنین بخوانید: شیک پوشی پیشوایان مذاهب فقهی (۳)

۴- برخی جریان‌های کلامی از ادیان دیگر متأثر شده‌اند و فلسفه‌ها و اندیشه‌های دیگر را در قالب اسلام ریخته‌اند. به‌‌‌عنوان نمونه؛ معتزلی‌ها برخی اندیشه‌های کلامی خود را از «فلاسفه‌ی یونان باستان» گرفته‌اند و این اندیشه‌ها را در قالب اسلام ریخته‌اند.

۵- دستگاه قدرت و امپراطوری‌های اموی و عباسی در تایید و تخریب جریان‌های کلامی نقش بسیار داشته‌اند. از همین‌رو، مذاهبی که از حمایت دستگاه قدرت برخوردار بوده‌، بیشتر پخش و نشر گردیده‌است و مذاهبی که با دستگاه‌های قدرت سرستیز داشته‌، یا نابود شده‌ و یا پیروان زیاد نداشته‌اند. معتزلی‌ها در دوران «مأمون رشید» به‌اوج قدرت رسیدند، اما در دوره‌های بعدی، زمانی‌که مورد خشم امپراطوری عباسی قرار گرفتند، خود آن‌ها و اندیشه‌های شان از بین رفت و از اوج شهرت به قعر فراموشی افتادند.

۶- برخی متکلمان مسلمان مخالف دستگاه قدرت، با انگیزه‌های سیاسی زیر نام بی‌دین، زندیق و کافر کشته و یا زندانی شده‌اند. از جمله می‌توان از «جهم بن صفوان» و «غیلان الدمشقی» یاد کرد. هر دو از صاحب‌نظران در عرصه‌ی علم کلام بوده‌اند و توسط اموی‌ها به فجیع‌ترین شکل به قتل رسیده‌اند.

۷- برخی جریان‌های کلامی یک‌دیگر را تکفیر نموده و هر جریان خود را حق مطلق و دیگران را باطل خوانده‌است.

۸- بازی‌های سیاسی به علم کلام راه پیدا نموده و دنیای کلام با دنیای سیاست آمیخته شده‌است. در نتیجه‌‌ی این آمیخته‌گی، جریان‌های کلامی طرف‌دار دستگاه قدرت حمایت شده و جریان‌های مخالف دستگاه قدرت همواره سرکوب گردیده‌اند. «محنت خلق قرآن» از جمله‌ی همین بازی‌ها به‌شمار می‌رود. در این ماجرا عالمان بسیاری شکنجه شدند و فتنه‌های زیادی زیر نام «خلق قرآن» برپا گردید. روزگاری معتقدان به «خلق قرآن» صاحب قدرت بودند و مخالفان خود را شکنجه و تفتیش عقیده می‌کردند و روزگاری هم باورمندان به « غیر مخلوق بودن قرآن» به‌قدرت رسیدند و مخالفین خود را تا توانستند، شکنجه نموده و از متن به حاشیه راندند.

همچنین بخوانید: کنگره حج؛ بستری برای عبور از اختلافات مذهبی

۹- صاحبان قدرت تلاش نموده‌اند، تا با مشغول‌سازی علما و مردم به مباحث لا ینحل کلامی، با خیال آسوده و راحت حکومت نمایند.

۱۰- تا اکنون ما در عصر جریان‌های عقیدتی درگیر در زمان قدیم زندگی می‌کنیم و همان جریان‌ها با همان اندیشه‌ها باز تولید می‌‌گردد و به همان اختلافات و منازعات لاینحل پرداخته می‌شود.

نوشته های مرتبط :