«مارشال فهیم» به روایت برنا صالحی

دسته: تحلیل
نویسنده: حسیب‌الله ولی‌زاده
1403/02/15
10:07 ق.ظ
بازدید: 152

پایگاه خبری تحلیلی روایت : گاهی اوقات در پشت درهای بسته کارهای صورت می‌گیرد و این کارها همواره پنهان باقی می‌ماند. اما در این میان، نویسندگان و آدم‌های دلیری نیز وجود دارند که از روی رویدادها غبار را می‌زدایند و حقایق را بیان می‌نمایند. داستان‌های در این کتاب وجود دارد که در گذشته هیچ کسی به آن نپرداخته‌است. از جمله این که، مارشال فهیم به برخی از فرهنگی‌ها پول داده‌است، تا کار تشکیلاتی و سازمانی نمایند، اما آن‌ها این پول‌ها را حیف و میل نموده‌اند. او می‌نویسد:« چند سال بعد که مارشال خانه‌نشین بود، وقتی بحث عدم توجه به یک کار سازمانی و تشکیلاتی مطرح شد، مارشال از چند نفر دوستان روشن‌فکر خود که او از ایشان توقع و محاسبه‌ی بالایی داشت؛ در به ثمر نرساندن یک چنین توقعی گلایه‌گونه اظهار نارضایتی کرده گفت: پول دادم، حزب بسازید، تقسیم کرده خانه خریدند. من منظورش را دقیق نفهمیدم که کی‌ها این کار را کرده‌اند، اما کسی از نزدیکان مارشال بعدتر برایم گفت: منظور مارشال صاحب؛ حفیظ منصور، فضل‌کریم ایماق و داکتر محی‌الدین مهدی بود.» ( همان، ص. ۶۴)

چندروز پیش، آقای«برنا صالحی» نویسنده و شاعرنزدیک به مارشال محمدقسیم فهیم، از نشر کتابی زیر عنوان« مارشال فهیم در خاطرات من؛ از عیاری تا سیاست‌ورزی» خبر داد. این کتاب در ۱۱۰ برگ از سوی انتشارات پرند در کابل به چاپ رسیده‌است.
مرحوم مارشال فهیم از شخصیت‌های‌ تاثیرگذار در تاریخ معاصر افغانستان است و نام او با این مرز و بوم گره خورده‌است. هیچ کسی نمی‌تواند، نقش مارشال را در تهداب‌گذاری نظام پسابن انکار نماید. از همین‌رو، پرداختن به زندگی و کارکردهای او دارای ارزش می‌باشد. کتاب نام‌برده به بخش‌های از زندگی و کارکردهای مرحوم مارشال محمد قسیم فهیم می‌پردازد.
این کتاب به دو دلیل حایز اهمیت است:
یک : نخستین کتابی‌ست که به‌‌گونه‌ای مستقل در باره‌ی مارشال فهیم نوشته شده‌است. من چندتا از کتاب‌هایی را که از سوی« بنیاد مارشال فهیم» به نشر رسیده، خوانده‌ام. در میان این همه، این کتاب نخستین و تنهاترین کتابی‌ست که به‌ خاطرات و زوایای پنهان زندگی مارشال پرداخته‌است.
دو: آقای برنا صالحی چنانچه خود در کتاب می‌نویسد، از سال ۱۳۷۹ تا شش ماه قبل از وفات مارشال، به مدت سیزده سال با او هم‌کاسه و هم دسترخوان بوده‌است. از همین‌رو، می‌توان گفت روایت آقای صالحی، روایت دست اول است و به حکم مصاحبت با مارشال، سخنان او منبع مهم و موثق به شمار می‌رود. آقای صالحی می‌نویسد:« ناگفته نماند که این رساله حکایت‌گر چشم‌دیدهای نویسنده است، نه‌ نقل قول و روایت از دیگران، به همین لحاظ دارای فهرست منابع نیست.» (مارشال فهیم در خاطرات من؛ از عیاری تا سیاست‌ورزی، برنا صالحی، ص. ۱۳ طبع: انتشارات پرند)
کار آقای صالحی قابل تحسین است و در ثبت و حفظ تاریخ جهاد و مقاومت و نظام جمهوریت گام نیک محسوب می‌گردد. او با این کار، بخشی از تاریخ را با قلم خویش ثبت نموده و آن‌را از خطر تحریف، جعل و فراموشی نجات داده‌است. او درباره‌ای انگیزه نگارش این کتاب می‌نویسد:« با توجه به اهمیت شناخت، شخصیت و کارنامه‌ی مارشال فهیم یکی ازچهره‌های موثر در تحولات چهار دهه‌ی پسین افغانستان، این اثر به رشته‌ی تحریر می‌آ‌ید که آن هم در جو و فضایی که معمولاً در یادبود از شخصیت‌های بزرگ به خصوص در افغانستان کمتر به واقعیت‌ها در مورد چیستی شخصیت وچگونگی کارنامه‌ی آنها پرداخته می‌شود، زیرا دل‌بستگی‌های مفرط نزدیکان و هواداران و دل‌زدگی و نفرت بدبینان و منتقدان، عرصه را برای ذکر واقعیت‌های نهفته در شخصیت و کارکرد صاحبان مناسبت‌های کلان تنگ می‌کند.» ( همان، ص ۱۱)
او در جای دیگر می‌نویسد:« از طرف دیگر در اینجا هدف محض، خاطره‌نویسی نیست، بلکه روشن کردن وقایع ضروری است که با نوشتن قسمتی از خاطرات نویسنده به غنامندی آن افزوده می‌گردد.» ( همان، ص. ۹)
آنچه که شوربختانه در میان رهبران جهاد و مقاومت و سکان‌داران دوران جمهوریت به آن توجهی جدی صورت نمی‌گیرد، همین نوشتن و نشر خاطرات آن‌ها می‌باشد. امروز ما اگر بخواهیم در باره‌ی چگونه‌گی تشکیل اجلاس بن و تهداب‌‌گذاری نظام جمهوریت بدانیم، مجبور هستیم به کتاب« فرستاده» نوشته‌ی«زلمی خلیل‌زاد» و مراجع بیرونی دیگر مراجعه نماییم. نیکوست رهبران و فرماندهان دوران جهاد و مقاومت و مسوولین نظام جمهوریت، خاطرات و چشم‌دیدهای شان را بنویسند، تا نسل امروز و نسل‌های بعدی تاریخ را بدون تحریف، جعل و تزویر بخوانند و مانند گذشته‌ها، تاریخ یک‌طرفه نوشته نشود.
روایت واقع‌بینانه
می‌توانم بگویم یکی از ویژه‌گی‌های مهم این کتاب، واقع‌بینی است. روایت و تحلیل‌های نویسنده از زندگی و کارکردهای مارشال واقع‌بینانه است. او نه نگاه بدبینانه به مارشال دارد و نه نگاه آرمان‌گرایانه. وی زمانی‌که کارکردهای مارشال را بررسی می‌کند، تمام جوانب قضیه و واقعیت‌های آن دوران را درنظر می‌گیرد و سپس حکم صادر می‌نماید. یک راوی و نویسنده باید واقع‌بین باشد و زمان، مکان و واقعیت‌های دوره‌ای را که در باره‌ی آن می‌نویسد در نظر بگیرد و خودش را در جای کسی که در باره‌ی او می‌نویسد، قرار بدهد و سپس داوری نماید. آقای صالحی می‌نویسد:« من نوشته‌های کم و کوتاهی در مورد احمدشاه مسعود دارم و حالا که در مورد مارشال فهیم می‌نویسم؛ با شخصیت و سجایای یکی شناخت نزدیک و محکم داشته و با دومی مدت سیزده سال هم‌کاسه و هم‌دسترخوان بوده‌ام. شاید اگر با سایر شخصیت‌های جهادی و غیرجهادی افغانستان تا این حد نزدیکی و شناخت می‌داشتم، چیزهایی می‌نوشتم و نوشتنم درباب چند و چون شخصیت و کارنامه‌های آن‌ها هیچ‌گاه از بعد مدح و هجو شاعرانه و خصمانه نمی‌بود؛ طوری که در این نوشته نیز این مساله تاحد توان درنظر گرفته شده است. من در دوران حیات هر دو شخصیت، چیزی از نثر و نظم در موردشان ننوشته‌ام و حالا هم به فرمایش و هدایت کسی این کار را نمی کنم.» ( همان، ص. ۸ )
روایت منتقدانه
نویسنده در این کتاب در کنار واقع بینی، نگاه منتقدانه نیز دارد و خوبی‌های مارشال را تحسین و کجی‌های او را نقد می‌نماید. او در حالی‌که سال‌ها در کنار مارشال بوده، اما زمانی‌که حرف و حدیث حق و حقیقت به میان می‌آید، حقیقت را بالاتر از هر رابطه‌ای می داند و یار و دوست دیرینه‌اش را نقد می‌نماید. در این دنیا کم هستند کسانی که بتوانند منصفانه بنویسند و از بیان حقیقت- حتا اگر در باره‌ای نزدیکان شان هم باشد- دریغ نورزند. شاید انتقاد دیگران بر کارکردهای مارشال را سلیقه‌ای و برخاسته از هوا و هوس، و غرض و مرض و حسد دانست، اما نقد آقای صالحی از این نوع انتقادات نیست. او می‌نویسد: « انتقادهایی که از مارشال فهیم وجود داشته و باید هم باشد در عرصه و زمانی‌ست که او عهده‌دار مسئولیت رهبری جبهه پس از مسعود است ویا عهده‌دار منصب بلند دولتی؛ و این نوع انتقادها باید و ناگزیر هم باشد؛ زیرا معیار سنجش سیاست‌مدار به رفتار سیاسی او متناسب به جایگاه و صلاحیتی‌ست که او دارد. به این مفهوم که به هر اندازه سطح صلاحیت و اختیار در یک سیاست‌مدار بیشتر باشد، به همان اندازه سطح توقع از او بالاترو به تبع آن نوع انتقاد از او جدی‌تر است.» ( همان، ص. ۲۱ – ۲۲)
نویسنده اطرافیان مارشال را خوش باور می‌داند و شخص مارشال را امیدوار به همگرایی می‌خواند. او می‌نویسد: «اما طرف اطرافیان و تیم کرزی برنامهٔ منظم برای به حاشیه بردن طرف مقابل داشتند، که قدم به قدم و با حمایت بیرونی روز تا روز تحقق پیدا می‌کرد،اما تیم و اطرافیان جانب مارشال در خوش‌باوری و شخص مارشال در رفاقت و قول و قرار با کرزی به همگرایی امید بسته بودند. کسانی هم که منتقد بودند، طوری که در بالا آوردم، اکثراً به قول و عمل صادق نبوده، بلکه بیشتر به منافع شخصی‌شان می‌اندیشیدند.» ( همان، ۶۵ –۶۶)
او از خوش‌بینی مارشال انتقاد می‌کند و می‌نویسد: « گاهی هم خوش‌بینی زایدالوصف مارشال، گپ را به جایی می‌رساند که تصور می‌کرد که در موجودیت او در داخل نظام هر کس از نزدیکان او هر کاری را کرده می‌تواند. از روی عاطفه، رفاقت و عیاری کارهای بسیار کلان را وقتی آدم‌های کوچک ادعای انجام دادنش را می‌کردند، سکوت می‌کرد و رضایت می‌داد و حتی مصرف و هزینه هم می‌پرداخت. به طورمثال پس از ورود به کابل، با درک دقیق سطح توانایی عده‌ای از نزدیکانش، کارهای بزرگی را هم در حوزهء نظامی، سیاسی و فرهنگی به آنها سپرده بود که کارشان فقط راضی نگاه کردن مارشال با انجام کارهای مقطعی و یکبار مصرف بود.» ( همان، ص. ۶۹ – ۷۰)
پرده‌برداری از حقایق
گاهی اوقات در پشت درهای بسته کارهای صورت می‌گیرد و این کارها همواره پنهان باقی می‌ماند. اما در این میان، نویسندگان و آدم‌های دلیری نیز وجود دارند که از روی رویدادها غبار را می‌زدایند و حقایق را بیان می‌نمایند. داستان‌های در این کتاب وجود دارد که در گذشته هیچ کسی به آن نپرداخته‌است. از جمله این که، مارشال فهیم به برخی از فرهنگی‌ها پول داده‌است، تا کار تشکیلاتی و سازمانی نمایند، اما آن‌ها این پول‌ها را حیف و میل نموده‌اند. او می‌نویسد:« چند سال بعد که مارشال خانه‌نشین بود، وقتی بحث عدم توجه به یک کار سازمانی و تشکیلاتی مطرح شد، مارشال از چند نفر دوستان روشن‌فکر خود که او از ایشان توقع و محاسبه‌ی بالایی داشت؛ در به ثمر نرساندن یک چنین توقعی گلایه‌گونه اظهار نارضایتی کرده گفت: پول دادم، حزب بسازید، تقسیم کرده خانه خریدند. من منظورش را دقیق نفهمیدم که کی‌ها این کار را کرده‌اند، اما کسی از نزدیکان مارشال بعدتر برایم گفت: منظور مارشال صاحب؛ حفیظ منصور، فضل‌کریم ایماق و داکتر محی‌الدین مهدی بود.» ( همان، ص. ۶۴)
آقای صالحی، مارشال را در کوتاه‌کردن دست اقاربش در امور سیاسی و حکومتی ناکام می‌داند و می‌نویسد:« مشکل جدی دیگری که وجود داشت، تجمع بیشتر اقارب و نزدیکان مارشال در جمع پرسونل امنیتی، اداری و مالی دور و برش بود که حتا در بسیاری از موارد کلان تاثیرات مستقیم خود را وارد می‌کرد. باری در یکی از همین روزهای پرکار مارشال در ختم دیدارهایش که خیلی خسته هم بود، ساعت دو بجه‌ی شب مطلبی را که تحت عنوان «خانواده‌ محوری در سیاست دردیست بدتر ازخودکامگی» نوشته بودم، برایش دادم تا آخر خواند، بعد از مکث و سکوت کوتاهی گفت که: می‌دانم، اما تا آخر در زمینهٔ کوتاه کردن دست خانواده ونزدیکان از امور سیاسی و حکومتی ناکام بود.» ( همان، ص. ۷۰ – ۷۱)
آقای صالحی در باره‌ی نقاط ضعف مارشال می‌نویسد:« به این اساس گفته می‌توانم که بزرگترین اشتباه و ضعف مارشال فهیم را اگر تسامح و تعامل در حرکت رو به پیش جریان مقاومت، تحت شرایط خاص به تبع هم‌سویی با روند دولت‌سازی، مصلحت‌اندیشی و یا محاسبهء)فرضاً( اشتباه او بدانیم، در سایر ابعاد شخصیت و کارکرد مارشال فهیم یک سر و گردن از همه بالاتر بود.» ( همان، ص. ۱۰۹)
روایت شتاب‌زده و مختصر
یکی از عیب های این کتاب این است که نویسنده به برخی موضوعات به‌گونه‌ی مفصل نپرداخته و رویدادهای را ناگفته مانده‌است و به تعبیر علمای علوم بلاغی در آن« ایجاز مخل» وجود دارد. از جمله این رویدادها، می‌توان به روند چگونه‌گی انتخاب – تعیین مارشال به عنوان جانشین قهرمان ملی، دیدگاه مارشال در باره‌ای نوع نظام، نقش مارشال در خلع سلاح مجاهدین، تایید پرجم، سرود ملی و نظام ریاستی اشاره نمود. هم‌چنان در باره‌ای علت مرگ مارشال نویسنده دیدگاه مشخصی ارایه نکرده‌ و فقط دو دیدگاه را نقل نموده و یکی را بر دیگری ترجیح نداده‌است.