نیاز به بیداریِ بلخ و بخارا و سمرقند

دسته: تحلیل
نویسنده: تحریریه روایت
1401/11/29
11:34 ق.ظ
بازدید: 23

در این چند روز گذشته یک‌باری دیگر نام «داعش خراسان» در سرخطِ اخبار رسانه‌های افغانستان و منطقه قرار گرفته است. آن‌چه باعث شده است تا رسانه‌ها دوباره به این گروه توجه کنند، گزارش پیمان امنیت جمعی از تجمع چندهزار نفری داعشی‌ها در طولِ مرز تاجیکستان است. آناتولی سیدوروف، رئیس ستاد مشترک سازمان پیمان امنیت جمعی، در گفتگو با «تاس» گفته است که شمار داعشی‌ها در افغانستان به ۶۵۰۰ نفر رسیده است که ۴ هزار نفر آن در نزدیکی مرز تاجیکستان متمرکز شده‌اند. تاجیکستان نیز از آماده‌گی کامل آن کشور برای محافظت از مرزهای خود سخن گفته است. پیمان امنیتِ جمعی نیز هشدار داده است که در صورتِ اقدامِ داعش علیه تاجیکستان نیروهای این پیمان نیز پس از دوازده ساعت به کُمک آن کشور خواهد شتافت.

داعش، ضمن آن‌که یک گروهِ استخباراتی وابسته به غرب است، هم‌چنان یک گروه تندروی دینی نیز می‌باشد. کارنامه‌ی این گروه در عراق و سوریه نشان می‌دهد که اساس ایدیولوژی این گروه بر تکفیر، خشونت‌ورزی، برده‌گیری جنسی، فرقه‌‎گرایی، برتری‌جویی عربی و مخالفت با فرهنگ‌های محلی و تاریخ ملی گذاشته شده است. وقتی این گروه در بخش‌هایی از قلمرو عراق و سوریه به قدرت رسید، اقلیت‌های دینی و مذهبی را قتل عام کرد، دختران مردم را به نام «جهادالنکاح» به برده‌گی جنسی گرفت، آثار تاریخی را ویران و زیارت‌گاه‌ها را منفجر نمود.

امروز هنگامی که گزارش‌های مرتبط به تجمع این گروه در مرزهای تاجیکستان و کشورهای آسیای میانه را می‌خواندم، به یادِ برهه‌ی از تاریخ افتادم که اموی‌ها در خراسان و ماوراءالنهر دست به چنین ستم‌گری‌ها می‌زدند. کسانی که تاریخِ خراسان و ماوراءالنهر پس از اسلام را خوانده باشند می‌دانند که اموی‌ها نیز با اعتقاد به برتری عرب بر عجم خراسانیان و مردمانِ ماوراءالنهر را به بردگی گرفته، دختران شان را به عنوان کنیز با خود می‌بردند و بالای مردمانِ ترک و تاجیک مالیات کمرشکن وضع کرده و اسلامیتِ شان را نمی‌پذیرفتند. در سمرقند دستور داده بودند هر کسی که ادعای مسلمانی می‌کند باید دیده شود که ختنه کرده است یا خیر. والی اموی به شهربان نوشته بود: ««جزیه و خراج مایۀ توانگری مسلمانان است؛ من شنیده‌ام که مردمان سغد و شهرهایی ازاین‌دست نه از روی تمایل قلبی که برای گریختن از پرداخت مالیات اسلام آورده‌اند؛ جستجو کن و خراج را تنها از کسانی بردار که ختنه کرده‌اند و نماز به‌پا می‌دارند و قرآن می‌خوانند».

همچنین بخوانید: در کمتر از یک سال گذشته تب کانگو در افغانستان ۴۷ قربانی گرفت

در لشکر اعراب برای ترک و تاجیک موقعیت و جایگاه فراتر از سربازی نبود. مادلونگ می‌گوید: «خداوندگاران تازی را رسم چنین بود که در جنگ‌ها از بندگان خراسانی خود بهره‌کشی می‌کردند. این موالی با پای پیاده می‌جنگیدند درحالی‌که اربابان تازی آن‌ها بر اسپان بر نشسته بودند».

خراسانیان و مردمانِ ماوراءالنهر که از ستم، تبعیض و تحقیرگری امویان به ستوه آمده‌ بودند، در برابر ایدیولوژی افراطی و برتری‌طلبانه‌ی اعراب اموی بارها دست به قیام زدند که معروف‌ترینِ آن‌ها قیام حارث بن سریج است.

در کنار قیام‌های نظامی خراسانیان و مردمانِ ماوراءالنهر، حنفیت نیز به کمک این مردم شتافت و با ارائه یک‌سری اصول اعتقادی سهل‌گیرانه، ضدتکفیری و مساوات‌طلبانه به برابری عرب و عجم مُهر تایید گذاشت و دستِ ستم‌گر اعراب اموی را از سر مردم خراسان و ماوراءالنهر کوتاه کرد. شما وقتی به مکتب امام ابوحنیفه نگاه کنید، خواهید دید که آموزه‌های اصلی این مکتب تقریبا در دو بخش خلاصه می‌شود: بخشی که علیه سخت‌گیری‌ها و تکفیرگری‌های خوارج ارائه شده است، و قسمتی که در تایید جنبش مساوات‌خواهانه‌ی خراسانیان و مردمانِ ماوراءالنهر تدوین و تیوریزه گردیده است. در کتاب العالم والمتعلم به نقل از امام ابوحنیفه (رح) آمده است میان انسان و فرشته یا پیامبر فرقی در ایمان نیست. ضرورت طرح این مساله در آن زمان این بود که تازه مسلمانان ماوراءالنهر و آسیای میانه، با وجودی این‌که ایمان آورده بودند، اما از احکام و فرایض کم‌تر می‌دانستند. در آن زمان، نظریاتی در میان محدثان وجود داشت مبنی بر این‌که عمل جز ایمان است و زیادت و کاستی نیز می‌پذیرد. ابوعبید هروی، سفیان ثوری، اوزاعی و مالک را از این دسته محدثان می‌خواند. خود ابوعبید نیز در کتاب الایمان می‎‌گوید که ایمان در برخی احادیث مشتمل بر چهار تکلیف است و در برخی نیز مشتمل بر ۵ تکلیف و در حدیث دیگری بر ۹ تکلیف است. او هم‌چنان حدیثی را نقل می‌کند که بر بنیاد آن ایمان هفتاد جزء دارد که بالاترین آن ادای شهادت و پایین‌ترین آن برداشتن اسباب آزار و اذیت از سر راه مردم است. او می‌گوید که ایمان برای خود مراتبی دارد و نقصان و زیادت را می‌پذیرد. وجود نظریات کذایی، بهانه‌ای می‌داد بدست اموی‌ها تا در برابر تازه‌مسلمانان ماوراءالنهر و خراسان، برخورد تبعیض‌آمیز و سخت‌گیرانه داشته باشند و اعراب را مومن‌تر از آن‌ها بخوانند. در چنین فضایی، امام ابوحنیفه نظریه زیادت و کاستی ناپذیری ایمان را مطرح کرد و بدین طریق، نظریه‌ای در اختیار برابری‌خواهان قرار داد تا علیه تعصب امویان مبارزه کنند. یکی از آموزه‌های دیگری که معطوف به تایید مبارزات مردم خراسان و ماوراءالنهر است، همان است که ابومطیع بلخی در «فقه‌الابسط» و ابومنصور ماتریدی یادآوری می‌کنند که امام ابوحنیفه گفت اگر کسی در ارض ترک (به روایت ابومنصور ماتریدی) باشد و از عمل به شرایع چیزی را نداند مگر شهادتین را ادا کرده باشد، او نیز مسلمان است. یکی از دلایل این‌که مکتب امام ابوحنیفه در سراسر ماوراءالنهر و خراسان به مکتب غالب مبدل شد، همین آسان‌گیری، خردورزی و طرفداری‌اش از برابری عرب و عجم بود. در این باره محققان و پژوهش‌گران بسیار نوشته‌اند. من چیزی نمی‌خواهم بیش‌تر از این بگویم، اما آن‌چه را که می‌خواهم تاکید کنم این است ‌که قیام‌های پی در پی خراسانیان و مردمان ماوراءالنهر و آرای کلامی امام ابوحنیفه سرانجام بساط ظلم و ستم امویان را برچید و آینده را به نفع ستم‌دیدگان رقم زد.

همچنین بخوانید: بایدن: من فکر می‌کنم که ما به آتش‌بس در غزه نیاز داریم

القصه این‌که پس از هزار و چند سال، گروه دیگری به نام داعش در پُشت مرزهای آسیای میانه و در مخفیگاه‌های افغانستان چادر زده است تا یکباری دیگر تاریخ امویان را تکرار کنند. در توانایی نظامی پیمان امنیتِ جمعی در مقابله با داعش تردیدی نیست، اما این را نیز به یاد داشته باشیم که در عقب داعش نیز آمریکا و متحدانش است. بنابراین، چیزی دیگری که نیاز است بسیجِ بلخ و بخارا و سمرقند به عنوان مراکزِ مهم حنفی‌گری در سطح جهان اسلام است. وقتی از بلخ صحبت می‌کنم، منظورم جغرافیایی تاریخی آن است که تقریباَ شامل تمام شمالِ کشور می‌شود. جغرافیای فرهنگی‌اش البته همه افغانستانِ امروزی به شمول بخارا و سمرقند را نیز در برمی‌گیرد. جغرافیای تاریخی بلخ روزگاری نخستین مرکز حنفی‌گری در خراسان و ماوراءالنهر بود. کسانی که با تاریخ حنفیت آشنایند می‌دانند که قاضی ابومطیع یکی از شاگردان بلخی امام ابوحنیفه چه نقش و جایگاهی در تدوین، بسط و گسترش کلام حنفی دارد. بخارا نیز شاخه محلی حنفیت خود را داشت که توسط ابوحفص کبیر بنیادگذاری شده بود و این شهر تا صدسال قبل مرجع احناف منطقه به شمار می‌رفت. سمرقند هم‌چنان یکی از مراکز مهم حنفی‌گری و زادگاه ابومنصوری ماتریدی بوده است. داعش در عراق و سوریه به حیث یک جنبش شیعه‌ستیز ظهور کرد، اما این بار رقیبش در آسیای میانه حنفیت خواهد بود. آیا هنوز در حنفیت رمقی برای مبارزاتِ ضدتکفیری و ضداستبدادی وجود دارد؟ درست است که حنفیت در افغانستان دچار یک‌سری دگردیسی‌های عمیق گردیده است. این نیز درست است که گروه‌های افراطی توانسته‌اند از میان مردمان آسیای میانه سربازگیری کنند. با این همه اگر آموزه‌های حنفی‌گری در بلخ، سمرقند و بخارا را بازخوانی کنیم و علمای این دیار را برای مقابله با داعش بسیج نماییم، فکر می‌کنم که می‌توانیم نتیجه‌ی مطلوب به دست بیاوریم.

همچنین بخوانید: موسسه لوی: در دو سال گذشته نهادهای کمک‌کننده به ۷۰۰ هزار تن در افغانستان اشتغال‌زایی کردند

نوشته های مرتبط :