خوانش حقوقی_مقایسوی از جنبش مشروطیت ایران و افغانستان

پیشگامان نهضت مشروطه‌خواهی افغانستان و ایران:

نخستین جرقه‌ی جنبش مشروطیت افغانستان در سال (۱۲۸۴ش)، با ایده‌ی روشنفکر مذهبی مولوی محمد سرور خان واصف قندهاری اتفاق افتاد که یک رخداد بس بزرگ در تاریخ معاصر این کشور به حساب می آید(پشتوینار، ۱۴۰۱: ۳۱). اندیشه نوگرایی، استقلال طلبی، ضدیت با استبداد که منجر به خیزش این نهضت بحیث یک حرکت تاریخی در افغانستان است، در شمار موضوعات پراهمیتی می‌باشد که به لحاظ حقوق و اقتصادی اصلا به آن پرداخته نشده است. مولوی محمد سرور خان واصف در جنبش مشروطیت ول این کشور از جایگاه پراهمیتی برخوردار است و در نخستین روزهای شکل‌گیری این جنبش در یکی از اتاق‌های بزرگ باغ مهمانخانه که مدرسه/مکتب حبیبیه نیز در آنجا قرار داشت، در سال (۱۲۸۴ش) شمار زیادی از مشروطه خواهان را گرد آورد و در این نشست، تصمیم گرفته شد تا با نوشتن نامه‎ای به پادشاه-امیر حبیب الله خان، از او بخواهند: «مجاری امور حکومت را براساس قوانین مشروطه استوار سازد تا از احکام خودسرانه و خلاف مقررات جلوگیری به عمل آمده، مردم در تحت سلطه قانون و نظام مشروطیت به حیات، مرفه‌ترین گردند.»(روان فرهادی، ۱۳۸۰: ۳)،[۱] اما امیر که از گسترش اندیشه‌ی مشروطه خواهان بیمناک شده بود، دستور دستگیری آنان را صادر کرد و امر نمود تا چهار تن از درباریان عضو این جنبش را بی‌درنگ در همان‌جا (جلال آباد) اعدام کنند(لمر، ۲۰۱۶: ۲). مولوی محمد سرور واصف خان واضف نیز با دو تن دیگر در شیرپور (منطقه‌ی مهم در کابل) به زندان افکنده شدند و دو روز بعد، آنها را یک‌جا به دهان توپ بستند و کشتند(همان، ۴). پس از مولوی واضف، مولوی عبدالروف خاکی که سرمدرس مدرسه شاهی بود از چهره های مهم مشروطه خواهی در افغانستان است و او بود که مجوز انجمن و جریده‌ای سراج الاخبار از شاه حبیب الله تقاضا نمود و و نشریه هشت ماه بعد در (۱۹۰۶م) منشتر شد(عرفانی، ۱۳۸۵: ۹). در واقع نهضت مشروطیت افغانستان در نخست این علمای مذهبی و روحانی بودند که مشروطیت را ترویج می‌کردند و از پایگاه اجتماعی وسیعی در جامعه نیز برخوردار بودند(همان، ۹)؛ چون قداست و جایگاه والایی علماء در این کشور نیز به هیچ‌کس پوشیده نیست و حتی دولت های گذشته‌ی افغانستان عمدتاً مشروعیت خود را مدیون تأیید علماء بودند. چنان ‌که سید جمال‌الدین افغانی[۲] در فصل چهار کتاب تاریخ افغان می‌نویسد: «علمای افغانستان مقام شامخی نزد مردم دارند و می‌توانند آنان را بر ضد هر امیری بشورانند، ولی همین قدرت و نفوذ گاهی مورد سوء استفاده نیز قرار گرفته است»(رسولی، ۱۳۸۸: ۸). مولوی عبدالرؤف خاکی و مولوی محمد سرور واصف الگویی تعهد مشروطه‌خواهان بودند که عبدالحی حبیبی نویسنده کتاب جنبش مشروطیت افغانستان به نقل از میر قاسم خان (از رجال برجسته مشروطیت)، او را «رئیس جمعیت نهضت مشروطه» نیز معرفی می‌کند، و می‌گوید: هنگامی‌که مولوی محمد واصف در تپه شیرپور به‌توپ بسته شد، پیش از شهادت‌اش دو پیام بسیار مهم به‌هم‌رزمان و ملت افغانستان‌ داد. وی بر کاغذ پاره‌ای نوشت: «در حالی‌ که به آمنتُ بالله و ملائکه ایمان کامل داشتم، به‌حکم امیر کشته شدم»(عرفانی، ۱۳۸۵: ۲۲۱).. او همچنین نوشت: «ترک جان و ترک مال و ترک سر، در رهِ مشروطه اول منزل است.

در عین‌حال دومین طبقه‌ای پیشگام و فعال در عرصه‌ی مشروطه‌خواهی افغانستان، روشنفکران جامعه بودند که نقش مؤثر در زنده نگه‌داشتن جنبش مشروطیت داشتند(پشتونیار، ۱۴۰۱: ۵۱-۵۹). آنان در مقایسه‌ی افغانستان با غرب دریافته بودند که این مملکت تا چه اندازه پس‌مانده است. روشنفکران برای رفع این درماندگی، خواهان اصلاحات گسترده در نظام حقوقی و سیاسی افغانستان شدند(حبیبی، ۱۳۸۷: ۱۴). اندیشه‌های روشنفکران در این دوران در جرائید، روزنامه‌ها و جلسات انتشار می‌یافت. به‌خاطر این می‌گویند، زمینه‌های فکری انقلاب مشروطیت افغانستان در نتیجه‌ی گسترش عقاید روشنفکران اولی، آماده گردید(سنزل، ۱۳۸۸: ۵۵). در پهلوی دو گروه پیشگام قبلی یک فراکسیون کوچک از معلمان هندی به ریاست دکتر عبدالغنی نیز بود، که به‌نام «اخوان افغان»، یاد می‌شد(پشتونیار، ۱۴۰۱: ۶). مولوی غلام محی الدین، پروفیسر غلام محمد خان، کاکا سید احمد خان لودین، سردار عبدالرحمن خان، سردار عبدالحبیب خان، بابا عبدالعزیز، استاد محمد انور بسمل، تاج محمد خان بلوچ، محمد اکبر اسحاق‌زی، شیرعلی خان بارکزی، مولوی مظفر خان مروت، خان عبدالقیوم، میرزا عبدالرزاق، محمد حسین خان اچکزایی، حاجی عبدالعزیز،، امرالدین خان، حاجی محمد اکبر یوسفی، میرزا محمد حسین، احمد قلی خان، عبدالوهاب خان، میرزا غیاث الدین، ملا عبدالحق، ملولان خان، محمد اسلم سیغانی و در نهایت ملا فیض محمد کاتب هزاره، از جمله یاران به‌هم نزدیک در فعالیت جنبش مشروطیت اول بودند(حبیبی، ۱۳۷۲: ۵۹). همچنین مولوی عبدالواسع و مولوی عبدالرب آخندزاده (پسران مولوی عبدالروف موسس نهضت مشروطیت اول افغانستان)، از نویسندگان مطرح در نشریه سراج الاخبار[۳] بود.

در سوی دیگر، پیشگامان انقلاب مشروطیت ایران نیز کم نیستند و تاریخ نگاران ایران، از اقدامات عباس میرزا به عنوان نخستین موج اصلاح طلبی یاد می‌کنند(محمدی، ۱۳۸۹: ۷۸) و سپس از از اقدامات عملی میرزا تقی خان فراهانی مشهور به امیر کبیر یاد می‌کنند. همچنین از ستارخان قره‌داغ و نیمه دوم سلطنت ناصرالدین شاه می‌توان به عنوان نخستین گفتمان های اصلاحی مشروطیت ایران نام برد(همان، ۸۷)، در عصر ناصرادلنی شاه اما روشنفکران زیادی مانند آخوندزاده، ملکم خان و زین العابدین مراغه‌ای شیوه‌ی نو در سیاست‌نامه نویسی به وجود آوردند و رجال اصلاح طلب دیکری مانند مستشارالدوله و مجدالملک به آنان پیوستند(آدمیت، ۱۳۹۴: ۱۰۳). مجموعه‌ای این کوشش ها فورم تجددخواهی را تغییر داد و منجر به پیروزی مشروطیت ایران گردید. در انقلاب مشروطیت ایران سه دسته از مشروطه خواهان وجود داشت: روشنفکران، روحانیون و بازرگانان/تجار. در میان روحانیون اختلاف شدیدی وجود داشت از جمله‌ی روحانیون که در راس مشروطه مشروطیت بودند می توان از شیخ فضل و آیت الله طباطبایی نام برد، اما بعدا با هم اختلافات عمیق پیدا کردند(مرادخانی، ۱۳۹۶: ۱۵۱). عباس میرزا که سرشکسته از جنگ های ایران با روس بود، در نخست سعی کرد با وزرای خود دست به اصلاحات گسترده بزند و فرستادن کاروان معرفت به اروپا از جمله فعالیت های مهم او خوانده شده است. پس از کوشش های میرزا عباس، اصلاحات امیر کبیر روی داد و او به میرزا یعقوب گفته بود: «خیال قوسنطیطوسیون را داشت ولی مجالش نداند»(همان: ۱۳۳). پیشگام دیگری که در مشروطیت ایران نقش داشت: سید عبدالله بهبهانی بود و او در پیشرفت این نهضت نقش اساسی بازی کرد. اما روشنفکران از سال ها قبل فعالیت های خویش را آغاز نموده بودند. امثال میرزا فتحعلی آخوندزاده، مرزا ملکم خان ناظم الدوله، طالبوف، میرزا آقا خان و میرزا یوسف خان مستشارالدوله تبریزی از مهمترین عاملان و پیشگامان مشروطه ایران تلقی می‌شوند(بخشی زاده، ۱۳۹۲: ۳). روشفکران که نقش اساسی و آغاز کننده این انقلاب بودند: بیشتر دلباخته تجدد غرب و اروپا شدند و مشروطیت را به عنوان یکی از مولفه های این تجدد می‌دیدند(همان، ۱۵۵).

اصول، نهادها و مفاهیم مشروطیت ایران و افغانستان

در ایران و افغانستان هیچ پژوهش کامل و مستقل نه از سوی تاریخ نگاران و جامعه شناسان و نه از سوی نویسندگان دیگر در رابطه به اصول، نهادها و مفاهیم حقوق عمومی در این دو کشور نگاشته نشده است. ولی از عملکرد و فحوای نوشته‌های روشنفکران و پیشگامان مشروطیت ایران و افغانستان به ما رسیده، چند اصل را می‌توان از مشروطه ایران نامبرد: قانون اساسی، تفکیک قوا، استقلال قضایی، پارلمان، نمایندگی و آزادی و برابری از مهمترین اصولی اند در مشروطه ایران روی آنها مباحث و مجادله صورت گیرد و نخستین قانون اساسی مشروطه در ایران روی تشکیل و وظایف مجلس شورای ملی متمرکز بوده است(مرادخانی، ۱۳۹۶: ۱۷). این مفاهیم و نهادها در سه سنت انقلاب آمریکا، انگلیس و فرانسه به صورت تقریبا یک دست مشاهده می‌شود و آثار زیادی پیرامون این اصول در غرب نوشته شده است. در جنبش مشروطیت افغانستان متفاوت تر از ایران، اصول زیادی روی نخبگان و روشنفکران مشروطه خواه وجود ندارد و فقط در اصول ده‌گانه که اهداف عمومی پیشگامان مشروط خواهی افغانستان آمده است، دو اصل بیشتر از هر اصل دیگری به چشم می‌خورد. پارلمان و قانون اساسی دو اصل مهمی است که در دل هداف مشروطه خواهان افغانستان دیده می شود(دانش، ۱۳۸۲: ۱۳۹-۱۴۲). برعکس انقلاب ایران که در آن علاوه این دو اصل، اصولی دیگری هم مطرح شد که در فوق اشاره شد. مهمتر از این در نتیجه‌ی پیروزی مشروطیت ایران نخستین قانون اساسی از نهاد مجلس صحبت به عمل آورد و ۵۱ اصل قانون اساسی مشروطه ایران از چگونگی تشکیل و وظایف نمایندگان مجلس شورای ملی سخن می‌گوید، اما در افغانستان نخست قانون اساسی تصویب گردید و اولين پارلمان در افغانستان بيشتر از تحولات منطقه به ویژه ایران و جهان الهام گرفته بود، به شيوه معاصر و مروج در جامعه بين المللي در دوره سلطنت محمد نادر شاه در سال (۱۳۱۱ش) اساس‌گذاري شد(موسوی، ۱۳۹۹: ۸). در دوره سلطنت محمد نادرشاه مجلس اعيان که ۳۸ نفر عضو داشت آغاز به کار کرد و درست سه سال پس از آن، با ايجاد مجلس دوم زير نام “شوراي ملي” عملا افغانستان داراي پارلماني شد که داراي دو مجلس بود. مفاهیم و نهادهای چون قانون، قانون اساسی، پارلمان، عدلیه، تفکیک قوا و بعضا آزادی و برابری در انقلاب مشروطیت ایران برجسته شد، اما در مشروطیت افغانستان از مفاهیمی چون حکومت قانون، وحدت و دولت ملی، حاکمیت ملی، عدالت اجتماعی و تعمیم معارف و بسط مدنیت جدید بیشتر شده است و در آغاز به تصویب نخستین قانون اساسی در سال ۱۳۰۱ و تاسیس نخستین نهاد پارلمان در سال ۱۳۱۰ خلاصه شده است(نجفی، ۱۴۰۰: ۷۵). اما در دوره مشروطیت دوم این محمود طرزی بوده از مفاهیم دولت-ملت به وضوح یاد کرده است(همان، ۷۸). طرزی نخستین کسی است از مفهوم ملت تعریف جدیدی ارائه می‌دهد و می‌گوید: «ملت منظور قومیت خاصی نیست بلکه کسانی است در یک وطن و تحت لوای یک دولت زیست نموده و همان و نفوسی است که در خاک پاک وطن مقدس افغانستان معیشت، سکونت و بودوباش دارند ورعیت و تابع یک دولت و حکومت هستند که بر جمله‌ی آنها ملت اطلاق می‌گردد»(نجفی، ۱۴۰۰: ۹۴).

[۱] . در میان اصول ده‌گانه مشروطه خواهان افغانستان به وضوح از اهمیت و پیشرفت در امور اقتصادی و صنعتی و رفاه ملت یاد می‌شود و معلوم می‌گردد که مسایل اقتصادی از دغدغه‌های اصلی مشروطه خواهان بوده و اما هیچ‌ یک از تاریخ نگاران به این مساله توجه نکرده است.

[۲]. سید جمال‌الدین افغان، متولد سال (۱۲۱۷ش)، اندیشمند سیاسی، مبلغ فکری اتحاد اسلامی، نظریه‌پرداز، متفکر مدرن و فعال اجتماعی بود که در جنبش مشروطه‌خواهی اول افغانستان، ایده‌های او کارایی لازم را داشت. سید جمال الدین افغانی یکی از پیشگامان نهضت‌های اصلاح‌طلبانة اسلامی در قرن نوزدهم نیز به‌شمار می‌رود. او از ولسوالی/شهرستان اسعد آباد ولایت/استان کنر افغانستان است.

[۳] . سراج الاخبار افغانستان دومین نشریه ارتقایی در تاریخ روزنامه نگاری افغانستان محسوب می گردد که بعد از تقریباً سی سال رکود فرهنگی و نقاهت سیاسی و مرگ و اختناق مطبوعات در دوره عبدالرحمن خان، به تاریخ ۲۲ جدی ۱۲۸۵ش / ۱۱جنوری ۱۹۰۶م در دوره سلطنت امیر حبیب الله خان نشر گردید . سراج الاخبار در دوره اول بنام سراج الاخبار افغانستان یاد می شد و ارگان نشراتی دولت بود. امیر حبیب الله خان مسوولیت و سر دبیری این جریده را بدوش مولوی عبد الروف خان که سمت معلمی و آموزگاری را در خاندان سلطنتی نیز بعهده داشت، سپرد بعد از نشر اولین شماره (سراج الاخبار افغانستان) ، انگلیس ها واکنش شدیدی نشان داده و با شاه به مذاکره پرداخته و مخالفت خود را در ادامه نشراتی این جریده ابراز نمودند. محتوی نشراتی سراج الاخبار شامل موضوعات خبری جهان و کار کرد های دولت بوده و ابلاغیه های را نیز به نشر می رسانید. علاوتاً موضوعات آموزشی و سرگرمی نیز در مطالب سراج الاخبار گنجانیده شده و نوشته های محمود طرزی به طرفداری از مشروطیت افغانستان در آن برجسته گی خود را دارد. دور دوم سراج الاخبار بعد از شش سال خلای فر هنگی و مطبوعاتی، در اثر تلاش عده ای از روشنفکران و مبتکرین در ماه جدی ۱۲۸۹ش / جنوری ۱۹۱۱م در کابل نشر گردید . در دور دوم این جریده بنام (سراج الافغانیه) به سر دبیری و مسوولیت محمود طرزی که در آن وقت یکی از افراد قابل اعتماد امیر حبیب الله خان در تاریخ مطبوعات راه باز نمود.