خوانش حقوقی_مقایسوی از جنبش مشروطیت ایران و افغانستان (قسمت پایانی)

دسته: تحلیل
نویسنده: عبدالسمیع رحمانی
۱۴۰۲/۰۸/۲۹
۱۰:۰۱ ق٫ظ
بازدید: 10

پایگاه خبری تحلیلی روایت : مشروطه خواهان هر دو کشور بطور مطلق برای برقراری نظم و قانون‌خواهی تلاش می‌کردند و سعی داشتند تا نظام استبدادی حاکم از بین برود و دولت مطلقه به دولت مشروطه عبور کند تا مردم به رفاه برسند و زندگی شان براساس مقررات و نظام حقوقی پایدار استوار گردد. ایجاد مجلس ملی و تاسیس قانون اساسی از مهمترین وجوه تشابه مشروطیت ایران و افغانستان به شمار می‌آید که در نهایت به آنها دست یافتند، اما فرایند این حرکت به چالشهای عدیده‌ای مواجه گردید.

پی‌آمد

اصطلاح مشروطیت از ابتدا با سوءتفاهم‌ها و پیچیدگی‌های بسیاری همراه بوده که مستلزم بررسی دقیق و تامل است. اندیشمندان غربی، در تعریف مشروطیت گفته اند: مشروطیت مجموعه‌ای از ایده‌ها، نگرش‌ها و الگوهای رفتاری است. برای تشریح این اصل که قدرت حکومت از قانون اساسی مشتق شده و به وسیله آن محدود گردیده است. با این تعریف به نظر می‌رسد ما در جامعه‌ی ایرانی و افغانی همچنان مسئله مشروطیت را حل نکرده‌ایم و هنوز هم درگیر آن هستیم. ظاهراً فراتر از مشروطه به جمهوری گام نهاده‌ایم، اما در عمل حتی اصول مشروطه را نیز نهادینه نکرده‌ایم. به خصوص این معضل بی قانونی صد سال است که دامنگیر مردم افغانستان شده و تا حالا هم ثباتی (در عرصه سیاسی، امنیتی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی) وجود نداشته از بی قانونی بوده است. به قول مستشارالدوله تبریزی اگر این یک کلمه را داشتیم که دنیای ما متحول می‌شد، همان طوری که غرب را متحول ساخته است. بنابراین، از همان آغاز در ایران و افغانستان جنبش مشروطه‌خواهی به او معنای که در امریکا، انگلیس و فرانسه شکل گرفت در این دو کشور جا باز نکرد؛ یعنی نهادهای چون پارلمان به معنای واقعی کلمه و مفاهیمی چون قانون اساسی وجود داشته باشد تا از خودکامگی، خودرایی و خودپسندی یا از لجام گسیختگی قدرت پادشاه و اعوانش جلوگیری کند، نداشتیم. اما ایده ها، شخصیت‌ها و روشنفکران زیادی بودند که برای محدودسازی قدرت پادشاه در دم و دستگاه حکومت و ایجاد حکومت قانون تلاش کردند. انکار از چنین جنبشی به نام مشروطیت ظلم در حق آرمان‌ها و قربانی‌های کسانی هست چنین خواست و تحول بزرگی را مطرح و خلق کردند. به قاطعیت می‌توان گفت که مشروطه‌خواهان نیز از خود محدودیت‌های داشتند که پس از صد سال اینک درک می‌کنیم و به درستی می‌دانیم که مواجه شدن با حکومت ها و شاهان خودکامه چقدر دشوار است. از اینکه مشروطیت هر دو کشور جنبه‌ ایدلوژیکی به خود گرفتند، سرنوشتی است که این دو نهضت با آن مواجه شدند و کسانی دیگری به آن لباس دین پوشاندند و آن را با آیات و احادیث تطبیق دادند و هر دو جنبش از مسیر اصلی خود منحرف شد. همچنین در فرایند این دو نهضت، شاهان هر دو کشور که با خودکامگی، استبداد و خودرای بودن مشهور بودند، رهبران ورجال مهم جنبش مشروطه‌خواه برای خود اجازه ندادند این نهضت در گام نخست به قانون اساسی‌مداری تبدیل شود و احساسات شاه را برعلیه خودشان بشورانند. برای همین در همان اوایل به‌جای قانون اساسی از نظام‌نامه استفاده کردند که هر دو قانون اساسی ایران و افغانستان در نخست چنین نام گرفتند و این مهم از نکات کلیدی دست‌آورد این مقاله است. اینک در پایان به وجوه اشتراک و افتراق، ارکان، اهداف، خاستگاه‌های مشروطه خواهان ایران و افغانستان به طور موجز و خلاصه اشاره می‌نماییم:

تشابهات و افتراق مشروطیت ایران و افغانستان: مشروطه خواهان هر دو کشور بطور مطلق برای برقراری نظم و قانون‌خواهی تلاش می‌کردند و سعی داشتند تا نظام استبدادی حاکم از بین برود و دولت مطلقه به دولت مشروطه عبور کند تا مردم به رفاه برسند و زندگی شان براساس مقررات و نظام حقوقی پایدار استوار گردد. ایجاد مجلس ملی و تاسیس قانون اساسی از مهمترین وجوه تشابه مشروطیت ایران و افغانستان به شمار می‌آید که در نهایت به آنها دست یافتند، اما فرایند این حرکت به چالشهای عدیده‌ای مواجه گردید. مشروطه خواهان در دور اول مشروطه موفق شدند، اما بعدا مشروعه‌خواهان پیروز شدند مخصوصا در ایران. آغازگر مشروطه در افغانستان روحانیون بودند، امثال مولوی واصف و… سپس روشنفکران و شاه، اما در ایران رجال مشروطیت در نخست روشنفکران بودند، سپس بعضی از روحانیون امثال شیخ فضل الله و طباطبایی و سپس بازرگانان/تجار. در ایران روشنفکران و بازرگانان با هم متفق بودند، اما روحانیون بر سر اصول مشروطه با هم اختلاف شدید داشتند. در افغانستان اما در مشروطیت اول که روحانیون آغازگر آن بودند، هیچ اختلافی میان شان دیده نمی‌شود، اما در مشروطیت دوم اختلافات میان روشنفکران و شاه اتفاق می‌افتد و اسبتداد مانع نهادینه شدن مفاهیم و نهادها می‌گردد.
ارکان و رهبران مشروطیت ایران و افغانستان: در ایران مشروطه‌ سه رکن دارد: روشنفکران، روحانیون و بازرگانان/تجار، اما مشروطیت افغانستان غالبا دو رکن بیش دارد: روحانیون و بعضی از روشنفکران یا شاه سر اقتدار، شاه امان الله خان تجددخواه.
اهداف و خاستگاه‌های اصلی مشروطه‌خواهان ایران و افغانستان: هدف اصلی مشروطیت ایران بازسازی و تاسیس مجلس شورای ملی یا پارلمان بود؛ ولی اهداف اساسی رهبران و مشروطه‌خواهان افغانستان استعمارزدایی، استبدازدایی و وضع قانون و مقررات جهت پیشرفت کشور و رفاه ملت بود.

همچنین بخوانید: چرا از افغانستان تا فلسطین؟

نوشته های مرتبط :