خوانش حقوقی_مقایسوی از جنبش مشروطیت ایران و افغانستان (قسمت اول)

دسته: تحلیل
نویسنده: دکتر آیت مولایی، دکتر حسین ملکوتی و عبدالسمیع رحمانی
1402/08/21
9:50 ق.ظ
بازدید: 18

پایگاه خبری تحلیلی روایت : مشروطه‌خواهان افغانستان و ایران در آستانه‌ی این حادثه بزرگ تاریخی در صدد محدودسازی قدرت شاه و تبدیل سلطنت مطلقه به سلطنت مشروطه بودند(توانی، 1381: 451). در آستانه نهضت مشروطیت این دو کشور مهمترین عامل و انگیزه‌ی بیداری مشروطه‌خواهان از خواب خرد یا در واقع خودآگاهی یا خودشناسی تاریخی و دیگری شناسی بود(یزدانی، 1398: 39). در آستانه‌ی تجدد غرب، به‌ویژه شاهان و روشنفکران نهصت مشروطه‌خواه این دو کشور همسایه متوجه پیشرفت اروپا شدند و دیدند که این کشور ها سیستم مالیاتی منظم، اقتصاد، جامعه‌ی مرفه، نظم و امنیت و از همه مهمتر چیزی به نام «قانون» دارند، که باعث شد به فکر و تقلا بیافتند(پشتونیار، 1401: 16). استعمارزدایی در عرصه‌ی خارجی و استبدادزدایی در عرصه‌ی داخلی کلیدی‌ترین عوامل دیگری در بیداری مشروطه‌خواهان هر دو کشور نقش اساسی داشته است.

درآمد

مشروطیت حادثه‌ای در تاریخ جهان آزادی و حکومت قانون است(طباطبایی، ۱۳۸۵: ۷۶). مارتین لاگین مشروطیت را جنبشی فکری و سیاسی می‌داند که در سده هجدهم در آمریکای شمالی و اروپای غربی به تکامل رسید و منشأ انقلاب‌های سیاسی و تشکیل نظام‌های سیاسی مبتنی‌بر قانون‌اساسی شد(8Loughlin, 2005: 2). به تعبیر دیگر، مشروطیت یک سیستم سیاسی-حقوقی است که محدودیت‌های را بر اجرای قدرت سیاسی تحمیل می‌کند(مرادخانی، ۱۳۹۶: ۴۹) و مشروطه یعنی بستن دست شاه و حاکم مستقل با ابزارهای حقوقی می‌باشد و دولت مشروطه در پی محدود کردن دولت مطلقه است. فریدون آدمیت مشروطه را حرکتی اجتماعی، سیاسی می‌خواند که به سوی ترقی با آرمان‌های آزادی و استقلال در حرکت بود(مرادخانی، ۱۳۹۶: ۱۴۹). همچنین مشروطیت «مجموعه اصول، رفتارها و نهادهایی است که برای حکومت محدود استفاده می‌شود و به عنوان نظریه‌ای برای تحدید قدرت ریشه تاریخی و طولانی دارد» (همان، ۴۹). بعضی از حقوقدانان، مشروطیت را به معنای استوار نظام سیاسی بر قانون اساسی و تحدید و تقیید قدرت می‌دانند که در جهت تعیین و محدودگرایی حدود ساختار قدرت عمل می‌کند(Loughlin, 2022: 6). مشروطه‌خواهی از نگاه حقوقی عبارتند از: «کوشش و تلاش برای استقرار یک دولت و سلطنت مشروطه با ابزارهای حقوقی؛ چون قانون، قانون اساسی، پارلمان، آزادی-برابری، عدلیه، استقلال قضایی، تفکیک قوا، و نمایندگی است که در نهایت امر سیاسی به امر حقوقی مقید و محدود می‌شود(مرادخانی، ۱۳۹۶: ۸۶). انقلاب مشروطه ایران: «مجموعه کوشش‌ها و رویدادهایی است که با امضاء کردن فرمان مشروطه توسط مظفرالدین شاه قاجار در (۱۵ مرداد/اسد ۱۳۸۵ش) انجامید و تا دوره محمد علی شاه قاجار برای تبدیل حکومت استبدادی به حکومت مشروطه ادامه یافت که منجر به تشکیل مجلس شورای ملی و تصویب نخستین قانون اساسی در ۵۱ اصل در این کشور گردید که طرح اولیه‌ی آن را نظام‌نامه گذاشته بودند و حسن پیرنیا مشیرالملک تهیه کرده بود»(ازندریانی، ۱۳۹۲: ۷). به قول ماشاءالله آجودنی نویسنده‌ کتاب مشروطه‌ی ایرانی: «انقلاب مشروطه‌خواهی ایران نقطه عطفی در تاریخ این کشور به سمت مدرنیته بود و او رضا شاه را قهرمان مشروطه‌ی ایران می‌داند؛ چرا که او به آرمان‌های مشروطه‌ی ایرانی جامه عمل پوشانیده است»(مصاحبه آجودانی درپرگار-بی‌بی‌سی، ۱۳۹۲). نویسندگان افغانستان نیز مشروطه‌خواهی این کشور را «مجموعه‌ای از کوشش‌ها و تلاش‌هایی می‌پندارند که متاثر از اندیشه‌های سید جمال الدین اسدآبادی-افغانی بوده و با اقدامات مولوی محمد سرور خان واصف در مشروطیت اول آغاز گردیده و با تصویب نخستین قانون اساسی در ۷۳ ماده در (۱۲ اسفند/حوت ۱۳۰۱ش) توسط شاه امان الله خان به کرسی نشست(ابراهیمی، ۱۳۹۸: ۱۹).

مشروطه‌خواهان افغانستان و ایران در آستانه‌ی این حادثه بزرگ تاریخی در صدد محدودسازی قدرت شاه و تبدیل سلطنت مطلقه به سلطنت مشروطه بودند(توانی، ۱۳۸۱: ۴۵۱). در آستانه نهضت مشروطیت این دو کشور مهمترین عامل و انگیزه‌ی بیداری مشروطه‌خواهان از خواب خرد یا در واقع خودآگاهی یا خودشناسی تاریخی و دیگری شناسی بود(یزدانی، ۱۳۹۸: ۳۹). در آستانه‌ی تجدد غرب، به‌ویژه شاهان و روشنفکران نهصت مشروطه‌خواه این دو کشور همسایه متوجه پیشرفت اروپا شدند و دیدند که این کشور ها سیستم مالیاتی منظم، اقتصاد، جامعه‌ی مرفه، نظم و امنیت و از همه مهمتر چیزی به نام «قانون» دارند، که باعث شد به فکر و تقلا بیافتند(پشتونیار، ۱۴۰۱: ۱۶). استعمارزدایی در عرصه‌ی خارجی و استبدادزدایی در عرصه‌ی داخلی کلیدی‌ترین عوامل دیگری در بیداری مشروطه‌خواهان هر دو کشور نقش اساسی داشته است(اشکوری، ۱۳۷۶: ۱۸۷). در این میان قانون‌خواهی و تبدیل سلطنت مشروطه به سلطنت مطلقه به مهمترین خواست مشروطه‌خواهان آن زمان مبدل گشت(حقدار، ۱۳۸۳: ۵۱۹). تلاقی و آگاهی از پیشرفت و تمدن غرب در کشور های اسلامی مخصوصا ایران و افغانستان و سفر شاهان و روشنفکران آن زمان به دیار غرب به ویژه تبادل اندیشه‌های جدید که در کشورهای پیرامونی چون ترکیه‌ی عثمانی رخ می‌داد، باعث بیداری آنها گردید(پشتونیار، ۱۴۰۱: ۱۸). تا جای‌که ناصرالدین شاه، وقتی از سفر اروپا به ایران برگشت به دربار گفت فقط یک چیز سبب پیشرفت غرب شده و آن چیزی بنام «قانون»، است و دستور داد هرچه عاجل قانونی برای مملکت بسازند(یاور، ۱۳۹۳: ۶). همچنین حاکم کرمان در دوره مشروطه به مناطق روستایی شیراز سفر کرد و آنجا از عقب ماندگی مردم روستاها/قریه‌ها باخبر شد، بعد از آن به فرزندانش در تهران نامه نوشت و گفت: «فرزندان من خبر ندارید در این مملکت چه می‌گذرد»( ساسان‌پور، ۱۳۹۰: ۶-۷). همین اتفاق‌ها در افغانستان نیز رخ داد، وقتی شاه امان الله خان در سفری هشت ماهه به اروپا رفت و متوجه پیشرفت غرب شد، وقتی دوباره به وطن برگشت دست به رفورم و اصلاحات عظیمی زد (ابراهیمی، ۱۳۹۸: ۱۴۲) که در واقع از این دست رخ‌دادها و مشابهت‌ها در دل هر دو نهضت مشروطیت ایران و افغانستان کم نیستند که در این نوشته به آنها اشاره خواهیم کرد. بنابراین، مقاله‌‌ی حاضر در صدد خوانش حقوقی-مقایسوی از هر دو نهضت مشروطیت مزبور است. نوع پژوهش بنیادی و روش گردآوری اطلاعات به شیوه‌ی کتابخانه‌ای و بررسی اسناد به‌جا مانده از جنبش مشروطه‌خواهی هر دو کشور است. همچنین در پهلوی نهضت مشروطیت ایران نویسنده‌ی مقاله از تبریز به عنوان مهد و مرکز مشروطیت ایران به نهضت مشروطه‌خواهی افغانستان می‌نگرد، جای بسا مسرت است و همان‌طور که می‌دانیم شرایط امروز ما دست‌آورد مبارزات جدی فداکاران آزاداندیش نسل‌های پیشین است که درک شرایط امروز، جز با درک شرایط پیشین امکان پذیر نمی‌باشد.

همچنین بخوانید: مجاهد: اقامتگاه حکمتیار مورد منازعه بود، تصمیم بر این شد در محل مناسبی زندگی کند

۱- مسأله ‌شناسی مشروطیت ایران و افغانستان

نظریه مشروطه اگرچه در سده هجدهم به ثمر نشست ولیکن اجزای نظری بسیار درازتری دارد و رد و نشان آن را می‌توان در براهین و مباحث حقوقی سده‌های میانه و حتا حقوق روم مشاهده نمود(قاضی مرادی، ۱۳۹۱: ۱۹). همچنین کسانی دیگری چون: برایان تیرنی متخصص تاریخ قرون وسطی به این باور است: «فرهنگ حقوق قرن دوازدهم بستر و بذری را آماده کرد که تمام جنگل پیچیده‌ی تفکر مشروطه در اوایل قرون جدید از آن رویید»(تیرنی، ۱۳۹۳: ۲۰) که در دوران مدرن وجود قوانین اساسی کارآمد، ویژگی‌ها و خصوصیات یک نظام مشروطه به حساب می‌آید(مرادخانی، ۱۳۹۶: ۲۵۹). بنابراین، از عصر روشنگری به این‌سو، نه تنها انسان‎ها در پی اصلاح ساختار قدرت برآمده اند، بلکه در این راه برای هر یک از اعضای جامعه سیاسی به مثابه شخص و فاعل اخلاقی ادعایی برابر نسبت به تعیین سرنوشت جمعی قایل شده‌اند(تیرنی، ۱۳۹۳: ۲۱). روشنفکران افغانستان و ایران نیز پس از عصر روشنگری غرب تلاش کردند تا این تجربه خوب بشری را در این دو کشور عقب مانده نهادینه بسازند که در پی کوشش‌های زیاد نهضتی به میان آمد که آن را مشروطیت ‌خواندند. اینک و پس از گذشت یک سده هنوز هم پیرامون آن جنبش پرسش‌های زیادی مطرح است که روز به روز افکار پژوهشگران این حوزه به ویژه حقوقدانان را درگیر خود کرده و تا الآن هم کسی نتوانسته به اتقان به آنها پاسخ نسبتا مستدل و یک‌دست ارایه دهد. کم نیستند آدم‌های که می‌گویند رخداد چنین نهضتی در واقع برای مردمان هر دو کشور یک افتخار عظیم است و اما برخی دیگر می‌گویند پیش از مباهات باید پرسید از مشروطه‌خواهان چه به ما رسیده است(نوریان، ۱۳۹۷: ۶۵). مشروطه‌خواهان دنبال چه بودند؟ چگونه مفهوم مشروطه وارد ادبیات ما شد؟ چه اقشاری در مشروطه سهیم بودند؟ اگر مشروطه یک حرکت سکولار بود، چرا شماری از روحانیون به ویژه در راس جنبش مشروطه‌خواهی افغانستان بود؟ مشروطه خواهان واقعا درک و فهم مشترکی از مشروطه داشتند؟ آیا اساسا جنبش یا انقلابی شکل گرفت که نهادها و مفاهیم مدرن به کرسی بنشیند؟ از اینکه بگذریم خیلی از تاریخ‌پژوهان بر طبل نامشروطه‌گی ایران و افغانستان نیز می‌کوبند. حتی بعضی از پژوهشگران تاریخ، قایل به شکست مشروطیت اند و تا جای پیش رفتند که مشروطه را از «میم» تا «های‌اش» دروغ می‌پندارند(آجدانی، ۱۳۹۰: ۱۶۳). تردیدی نیست که چنین نهضت و جنبشی وجود داشته و مشروطیت هرگز شکست نخورده است، اما بنابر خودکامگی، خودرایی و خودپسندی شاهان وقت، فرایند و جریانش با ایدئولوژی‌ها تخریب شده و لطمه دیده است(محرم، ۱۳۹۳: ۱۹۵). اگر هم شکست خورده باشد قطعا شکست سیاسی خورده است، تاریخ دو نوع شکست را در این خصوص می‌شناسد: یکی شکست سیاسی و دیگری تاریخی؛ نهضت مشروطه‌ی ایران و افغانستان شکست سیاسی خورده است. طرح مشروطه‌خواهی به عنوان محدوسازی قدرت دولت زنده است و هنوز هم در بنیاد خود اعتبار دارد و در نتیجه دچار شکست تاریخی نشده است. پدران جنبش مشروطه خواهی شاید در نبرد شکست خوردند، ولی جنگ را به تمام نباختند، تا افغانستان و ایران برپاست میراث جنبش مشروطه‌خواهی که بازسازی دولت-ملت و بستن دست حاکم مستقل با قانون اساسی باشد، در این دو کشور همسایه زنده خواهد ماند. بناً بی‌دریغ ما هنوز در دوره مشروطه هستیم.

همچنین بخوانید: هشدار وزیر طالبان به حکمتیار: در نظام ما احزاب غیرقانونی و نام بردن از حزب جرم است

در افغانستان با ظهور و تولد سید جمال الدین اسدآبادی-افغانی در (۱۲۱۷ش) با مفاهیمی چون آزادی، دولت، ملت، و… آشنا شدند؛ و پس از آن کم کم جایگاه خود را در میان روشنفکران باز کرد و اندیشه‌ها را پالایش داد که در فرجام منجر به مشروطیت اول افغانستان گردید(اشکوری، ۱۳۷۶: ۷۱). در این میان مشروطه‌خواهان ایران نیز از اندیشه‎‌های سید متاثر بودند(همان، ۸۴). اما مفاهیم جدید در ایران از عصر قاجار آغاز شده و مردم و روشنفکران پس از آن با مدنیت و فرهنگ غربی آشنایی حاصل نمودند. مفاهیمی چون دولت، ملت، ملی، آزادی و حریت، مساوات، عدالت، مجلس، قانون، حقوق و… کم کم از معانی و مفاهیمی که در گذشته داشتند، فاصله می‌گرفتند و به مفاهیم و معانی تازه‌ای به کار می‌رفتند(آجودانی، ۱۳۸۲: ۷). اینک (۱۰۸) ‌سال از جنبش مشروطه‌خواهی افغانستان و (۱۱۷)‌‌ سال از انقلاب مشروطیت ایران می‌گذرد، و فاصله‌ی رخ‌داد نهضت مشروطه‌خواهی میان هر دو کشور (۹) سال است؛ اما هر دو کشور پس از گذشت یک سده هنوز دغدغه‌ی اصلی شان، مهار و محدوسازی قدرت در دم‌ودستگاه حکومت در این سرزمین‌ها است که به صراحت می‌توان گفت ما هنوز در سده مشروطه‌خواهی قرار داریم. از این رو تامل و تفکر در باب خاستگاه‎های مشروطه‌خواهان هر دو کشور می‌تواند، پرتوی بر برخی از مشکلات امروز ما بیافکند و دریچه‌ی جدیدی به‌روی ما باز کند(مرادخانی، ۱۳۹۶: ۱۳). این مقاله در نوع خودش نخستین طرح و خوانش حقوقی-مقایسوی میان دو نهضت مشروطه‌خواهی ایران و افغانستان است. هرچند در ایران در چند دهه‌ی پسین کارهای مهمی توسط پژوهشگران و حقوق‌دانان حقوق عمومی چون: فریدون آدمیت، سید جواد طباطبایی، فردین مرادخانی، و سید ناصر سلطانی انجام شده است، اما این نگاه حقوقی در افغانستان به عنوان یک حلقه‌ای مفقوده در میان پژوهشگران به ویژه حقوقدانان حقوق عمومی این کشور بوده است. برای همین در این پژوهش سعی داریم تا نکات مشترک و افتراق، خواست‌ها، اسباب و علل، اهداف و دست‌آوردهای هر دو نهضت را به بحث و بررسی بگیریم و انگیزه روشن ساختن زوایایی تاریک و پیچیده‌ی این دو جنبش بنده را واداشت تا در محدوده‌ای شرایط و امکانات موجوده با تکیه بر اسناد دست داشته، این حرکت را به لحاظ حقوقی به خوانش بگذاریم.

همچنین بخوانید: وضعیت افغانستان؛ محصول افراط و تفریط

نوشته های مرتبط :