اسلام اعتدالی

دسته: تحلیل
نویسنده: تحریریه روایت
۱۴۰۲/۰۶/۱۶
۱۰:۳۳ ق٫ظ
بازدید: 1

هم‌چنان‌که برای هر انسان کتاب‌خوانده و آگاهی پیداست، اسلام همانند هر دین دیگری‌که بیش‌وکم بدان آشنا هستیم، از همان روزی‌که از آسمان پای بر زمین نهاده‌، بر همان ساده‌گی و یک‌رنگی نخستین نمانده‌است، بلکه آرام‌آرام دگرگون گشته و در گذر زمان خود بسترِ بروز مذهب‌های گونه‌گون و زمینه‌ای ظهور خوانش‌های مختلف-هم به‌لحاظ کلامی و فقهی و هم سیاسی- شده‌است، و آن‌گاه با فاصله‌گرفتن هرچه بیش‌‌تر از آن روزگار پیدایش، چه بسا خودِ آن برداشت‌ها و تلقی‌های متفاوت دینی، گروه‌های دیگری را در دل خویش پرورش داده‌، و به‌میان آورده‌اند. نگاهی گذرا و سرسری به‌پیدایش فرقه‌های هم‌چون “کاتولیک” و “ارتودوکس” و “پروتیستان” در دیانت عیسای مسیح و نیز، به‌عرصه‌آمدن گرایش‌هایی مانند “شیعه” و “سنّی” و هم “خوارج” و “مرجئه” و “معتزله” و “اشاعره” در تاریخ اسلام، و همین ویژه‌گی‌ها با تفاوت‌های بیش‌وکم در تاریخ هر دین و آئین دیگری، خود دامن ضرورت توضیح بیش‌تر آن‌را بر می‌چیند و از میان بر می‌دارد، و هرگونه داوریِ منفی در باب چرایی این خاصیّت را نفی می‌کند و بلکه آن‌‌را امری طبیعی جلوه می‌دهد. روی این سخن، آدمی در می‌یابد اگر از یک‌سو، هیچ‌یک از گروه‌ها و جریان‌های پدیدآمده از دل اسلام یا دینی دیگر را نمی‌توان بیرون از دایره‌ای دین موردنظر انگاشت، از سوی دیگر، هیچ‌کدام آن‌ها را نیز نمی‌توان و نمی‌بایست نماینده‌ای انحصاری و قطعی و اولی و آخری آن قلم‌داد کرد. فقط با نقد علمی و بررسی روش‌مند است که می‌توان التزام و عدم پای‌بندی و یا هم دوری و نزدیکی آن‌ها را با آن دین، نشان داد. دو گونه اسلام یا اسلام‌خواهی که در گذر دو سال پسین و پس از دو دهه، بار دیگر در افغانستان بر افواه عام و خاص افتاده، و رد و تائید و چه‌بسا حب و بغض‌های بسیار برانگیخته است نیز، بی‌پیوند و بی‌شباهت با تفاوت‌های فکری و اختلافات فرقه‌ای در تاریخ اسلام نیست، بلکه برای هرکدام آن‌ها می‌توان بیش‌وکم‌ ریشه‌های در گذشته یافت، و اگر هم نتوان، در نهایت حکایت از دو دریافت و نحوه‌ای مختلف دین‌داری و مواجهه با اسلام به منزله‌ای یک دین بزرگ و ریشه‌دارِ تفسیرپذیر می‌کند. از این‌رو، در برخورد با این دو اسلام‌، نباید شیوه‌ای تُندروانه در پیش بگیریم و میان آن‌ها رشته‌ای یگانه‌گی برقرار کنیم، و آن‌ها را “مشابه” و “یک‌سان” بپنداریم و هر دو را با یک چوب برانیم. چراکه، در واقع با دو “اسلام” مواجه‌ایم، زیر یک نام. وجه مشترک آن‌ها لفظ “اسلام” است؛ یعنی “مشترک لفظی” اند. تفاوت و بلکه ناسازگاری محتوای آن دو اسلام نیز بر می‌گردد به‌کیفیّت زنده‌گی و تجربه‌ای زیستی دو طرف، و دانش‌های دینی و بیرون‌دینی و عوامل متعدد دیگر آن‌ها که مجال برشمردن همه‌ای آن‌ها نیست. اگرنه، آن اسلام که ساکنان یک سرزمین را “شهروند” به‌شمار می‌آورد، و برای آن‌ها “حق رای” می‌شناسد، و بر نیمی از اهل آن دیار به‌علت جنسیت، درس و مشق و دانش را حرام نمی‌انگارد، و آن‌ها را انسان‌هایی می‌دانند، همانند هر انسانی دیگر با حقوق برابر، و برای همه‌گان برحسب کرامت انسانی و ارزش‌مندی ذاتی آن حریم خصوصی می‌شناسد و عرصه‌ای عمومی را از حوزه‌ای خصوصی فرق می‌نهد، کجا، و آن اسلام که زیر نام اسلام بر مسند خدایی می‌نشیند، و پا بر گلوی خلق خدا می‌نهد و بر شخصی‌ترین و خصوصی‌ترین قلم‌رو زنده‌گی نظارت می‌کند، و جز “حرام” و “گناه” نمی‌شناسد کجا؟.

افزون بر آن‌چه بدان اشارت رفت، اسلام در خاک و دیار ما فقط “دین” و پاره‌ای گزاره‌های ساده و سبک نیست، بلکه گذشته از آن‌که معنای زنده‌گی ساکنان این خطّه است، از آن می‌بایست به‌منزله‌ای درخت کهن‌سال و تناور و پرشاخ‌وبرگی نیز سخن زد که ریشه‌های خویش را در ژرفای خاک “تاریخ” و “هویّت” و “فرهنگ” ما هم فرو برده است. توجه بدین نکته و جدی‌‌انگاشتن آن به‌هنگام آسیب‌شناسی جامعه‌ای ما و به‌دست‌دادن راه‌کاری برای برون‌رفت از تنگناها و تاریکی‌ها، می‌تواند دست ما را برگیرد و نگذارد در دام سطحی‌نگری و ساده‌سازی بیفتیم، و به‌سخن بیژن عبدالکریمی، از مواجهه‌ای “علم‌الاشیائی” با مسائل انسانی باز بدارد. به‌گمان من، دین (اسلام) در افغانستان ما، هم‌چنان‌که یک “قدرت” استوار است، سرمایه‌ای عظیم و “ظرفیّت” بزرگی برای “مبارزه” و “نجات” و “آزادی” هم است. آن سخن که “مبارزه بدون اسلام معنایی ندارد” بسیار مهم است. آن‌را باید جدّی گرفت و سخن یک سرزمین دانست. موضع یک جمع بزرگ است، نه فرد. می‌بایست بدین حقیقت مسلّم گردن نهاد که آن‌که برای آرمانی بزرگ سرِ خویش در میان خاک و خون و آتش می‌نهد و مشقّت‌ها به‌جان می‌خرد، و خون خویش در کف می‌گیرد، هیچ پشتوانه‌ای استوارتر و مطمئن‌تر و امید‌بخش‌تر و دل‌گرم‌کننده‌تر از آموزه‌های دین خویش(اسلام) ندارد. ما اگر ‌به‌هنگام پیش‌کشیدنِ راه‌‌‌‌حل برای این سرزمین و گشودن‌ عقده‌ها و گِره‌های آن، این دیانت را (به مثابه‌ای دین و تاریخ و هویت و فرهنگ) این سرزمین به‌شمار نیاوریم و آن‌را خوار و نادیده بیانگاریم، از یک‌سو پیوند مردم خویش را با تاریخ آن‌ها خواهیم بُرید و از سوی دیگر، خویش‌تن را در برابر خصم و دشمن خلع‌سلاح کرده، و نیز هزینه‌های بزرگ و توان‌فرسایی را روی دست وطن خویش خواهیم گذاشت.

برپایه‌ای این، گمان می‌‌کنم از “اسلام اعتدالی” -که زمینه و زمانه‌ای خویش را می‌شناسد، و استعداد فراهم‌آوریِ فضای نفس‌کشی برای همه‌ گروه‌ها فارغ از عقیده و مذهب و زبان و نژاد آن‌ها دارد- در برابر آن اسلام دیگر می‌بایست دفاع کرد، و آن‌را به‌گفتمان جدّی و فراگیر تبدیل کرد.

نوشته های مرتبط :