قالین و گلیم ترکمن؛ میراثی جاویدان از هنر، فرهنگ و هویت

دسته: تحلیل
نویسنده: امیرمحمد خرسند
1404/06/06
10:14 ق.ظ
بازدید: 9

پایگاه خبری تحلیلی روایت : قالین و گلیم، دو هنر اصیل و کهن در میان مردمان آسیای میانه، به‌ویژه ترکمن‌ها، جایگاه ویژه‌ای دارند. این دو صنعت دستی نه‌تنها نیاز روزمره انسان‌ها را در پوشش و زندگی برآورده کرده‌اند، بلکه به‌عنوان نمادی از هویت فرهنگی، زیبایی‌شناسی و هنر بومی نسل به نسل انتقال یافته‌اند. ترکمن‌ها که از دیرباز به‌عنوان قومی هنرمند، بافنده و گره‌زن شناخته می‌شوند، با بهره‌گیری از مواد طبیعی و الهام‌گیری از محیط زیست و باورهای فرهنگی، قالین و گلیم‌هایی آفریده‌اند که شهرت جهانی یافته و امروز نیز در زمره ارزشمندترین میراث‌های معنوی افغانستان و منطقه به شمار می‌رود.

قالین و گلیم، دو هنر اصیل و کهن در میان مردمان آسیای میانه، به‌ویژه ترکمن‌ها، جایگاه ویژه‌ای دارند. این دو صنعت دستی نه‌تنها نیاز روزمره انسان‌ها را در پوشش و زندگی برآورده کرده‌اند، بلکه به‌عنوان نمادی از هویت فرهنگی، زیبایی‌شناسی و هنر بومی نسل به نسل انتقال یافته‌اند. ترکمن‌ها که از دیرباز به‌عنوان قومی هنرمند، بافنده و گره‌زن شناخته می‌شوند، با بهره‌گیری از مواد طبیعی و الهام‌گیری از محیط زیست و باورهای فرهنگی، قالین و گلیم‌هایی آفریده‌اند که شهرت جهانی یافته و امروز نیز در زمره ارزشمندترین میراث‌های معنوی افغانستان و منطقه به شمار می‌رود.
قالین، پرشکوه‌ترین دستاورد زنان ترکمن است. تار و پود آن از پشم طبیعی و رنگ‌های گیاهی ساخته می‌شود و هر گره‌ای که بر قالین زده می‌شود، نشانی از صبر، حوصله و عشق هنرمند به کار است. طرح‌های قالین ترکمنی عموماً هندسی‌اند و در مرکز آن «گُلم»ها یا نگاره‌هایی با معناهای عمیق فرهنگی نقش بسته‌اند. این گل‌ها نه‌تنها جنبه تزیینی دارند، بلکه حامل پیام‌ها و رمزهای قومی‌اند؛ برای نمونه، برخی نقش‌ها نشانگر قدرت، برخی بیانگر پاکی و برخی دیگر نماد باروری و زندگی‌اند. قالین به سبب بافت پرزدار و نرم خود، گرما و راحتی می‌بخشد و بیشتر به‌عنوان زیرانداز، پوشش اتاق و حتی کالای صادراتی با ارزش استفاده می‌شود.
در کنار قالین، گلیم نیز به‌عنوان یکی دیگر از صنایع دستی ترکمن‌ها جایگاه برجسته دارد. گلیم بر خلاف قالین، بدون پرز است و با تکنیک‌های ساده‌تر و سبک‌تر بافته می‌شود. این ویژگی باعث می‌شود که گلیم بیشتر برای کاربردهای روزمره مانند فرش خانه، پوشش دیوار، سفره یا حتی آویزهای تزئینی به کار رود. طرح‌های گلیم اغلب خطی و شکسته‌اند، اما تنوع رنگ‌ها و ترکیب‌های شاد آن به گلیم جلوه‌ای ویژه می‌بخشد. سادگی گلیم در کنار زیبایی بی‌پیرایه‌اش سبب شده که این هنر همچنان در زندگی روزمره مردم جایگاه عملی و هنری داشته باشد.
با این همه، تفاوت‌های میان قالین و گلیم به معنای جدایی مطلق آن‌ها نیست. هر دو از پشم گوسفندان بومی و رنگ‌های طبیعی گیاهان و خاک‌های منطقه ساخته می‌شوند و هر دو بازتابی از روحیه هنری و جهان‌بینی ترکمن‌ها به شمار می‌روند. زنان ترکمن که استادان اصلی این دو هنرند، از کودکی با رمز و راز بافتن آشنا می‌شوند و مهارت‌های خود را نسل به نسل منتقل می‌سازند. در بسیاری از خانواده‌ها، قالین و گلیم نه‌تنها وسیله زندگی، بلکه بخشی از جهاز دختران و میراث خانوادگی‌اند که با احترام و ارزش نگهداری می‌شوند.
جایگاه فرهنگی قالین و گلیم ترکمن‌ها فراتر از جنبه مادی آن‌هاست. هر تار و پود این بافته‌ها حکایت از داستان زندگی، آداب و رسوم و پیوند عمیق با طبیعت دارد. رنگ سرخ قالین‌ها نماد عشق و پایداری است، سبز نشانگر امید و باروری، و سفید نشانی از پاکی و صفا. همین رمزها و معانی، قالین ترکمنی را به اثری هنری بدل کرده که نه‌تنها در بازارهای داخلی، بلکه در سطح بین‌المللی نیز خریداران فراوان دارد. بسیاری از مجموعه‌داران و موزه‌های جهان قالین ترکمنی را به‌عنوان نمونه‌ای شاخص از هنر آسیای میانه نگهداری می‌کنند.
در روزگار معاصر، با وجود تغییر سبک‌های زندگی و ورود محصولات ماشینی، قالین و گلیم ترکمن همچنان اهمیت خود را حفظ کرده‌اند. بافت قالین و گلیم برای بسیاری از خانواده‌ها منبع درآمد است و برای زنان، نماد استقلال اقتصادی و توانایی اجتماعی به‌شمار می‌رود. افزون بر این، دولت‌ها و نهادهای فرهنگی تلاش کرده‌اند این هنر کهن را به‌عنوان میراث معنوی ثبت و پاسداری کنند. در افغانستان، ترکمن‌ها به‌ویژه در ولایت‌های شمالی چون جوزجان، فاریاب و کندز، هنوز هم قالین و گلیم را با همان اصالت دیرینه می‌بافند و به بازارهای جهانی عرضه می‌کنند.
نکته جالب آن است که قالین و گلیم تنها در زمینه اقتصادی ارزشمند نیستند، بلکه در حوزه اجتماعی و فرهنگی نیز کارکردهای خاص دارند. در مراسم عروسی، تولد یا آیین‌های قومی، استفاده از قالین و گلیم به‌عنوان نماد برکت و خوشبختی رایج است. هدیه دادن یک قالین دست‌باف ترکمنی، به معنای تقدیم عشق، احترام و ماندگاری است. این‌گونه، قالین و گلیم نه‌تنها شیء مادی، بلکه حامل بار عاطفی و فرهنگی‌اند که پیوند میان نسل‌ها را استوار می‌سازند.
به‌رغم این جایگاه والا، هنر قالین و گلیم ترکمن با چالش‌هایی نیز روبه‌روست. ورود قالین‌های ماشینی، تغییر ذائقه مشتریان و کاهش حمایت‌های مالی از بافندگان، بخشی از این مشکلات است. با این وجود، اصالت، زیبایی و کیفیت قالین و گلیم دست‌باف همچنان جایگزین‌ناپذیر باقی مانده و ارزش آن در سطح جهان رو به افزایش است.

همچنین بخوانید: توجیه زن‌ستیزی زیر نام فرهنگ؛ فصل مشترک طالبان با پُست‌مدرنیست‌ها و راست افراطی

بسیاری از متخصصان صنایع دستی بر این باورند که اگر حمایت‌های لازم صورت گیرد، قالین و گلیم ترکمن می‌تواند به‌عنوان یکی از برندهای فرهنگی افغانستان در عرصه جهانی بدرخشد.
در مجموع، قالین و گلیم ترکمن‌ها بیش از یک هنر دستی‌اند؛ آن‌ها روایتگر تاریخ، فرهنگ، عشق و تلاش مردمی‌اند که از دل طبیعت و زندگی ساده خویش شاهکارهایی جاودانه آفریده‌اند. قالین با نقش‌های پرشکوه و گلیم با سادگی دلنشین خود، دو جلوه از یک فرهنگ واحدند که در عین تفاوت، همدیگر را کامل می‌سازند. این میراث گران‌بها همچنان زنده است و هر روز در خانه‌ها، بازارها و نمایشگاه‌های جهان، یادآور صبر و هنر زنان ترکمن و اصالت فرهنگی این سرزمین می‌شود.

نوشته های مرتبط :