ایستادگی زنان افغانستان پس از سقوط جمهوریت

چکیده:

این مقاله، ایستادگی زنان افغانستان پس از سقوط جمهوریت در سال ۱۴۰۰ خورشیدی را از منظر فلسفی بررسی می‌کند. با استفاده از مفاهیم اگزیستانسیالیستی، نظریه‌های پسااستعماری، و خوانش‌هایی از مقاومت در سنت رهایی‌بخش، نشان می‌دهیم که کنش‌های زنان افغان را نمی‌توان صرفاً واکنش‌هایی سیاسی یا اجتماعی دانست، بلکه باید آن‌ها را در قامتِ هستی‌شناسیِ اعتراض فهمید؛ نوعی ایستادن در جهان، حتی در غیابِ حمایت، صدا و نهاد. این مقاله می‌کوشد با بهره‌گیری از آثار سیمون دوبووار، ژان پل سارتر، جودیت باتلر، و فرانتس فانون، ایستادگی زن افغان را به‌مثابه رخدادی فلسفی بازخوانی کند. رخدادی که در مرزهای خاموشی و فراموشی، زبان، بدن و فریاد را به هستی بازمی‌گرداند. ایستادگی زن افغان، در بستر فروپاشی ساختارهای حقوقی، آموزشی و مدنی، نه واکنش به امر گذشته، که آفرینش افقی جدید از معناست؛ افقی که در آن بدن، نه به‌عنوان شیئی جنسیتی، بلکه به‌مثابه فضا-زمان مقاومت درک می‌شود. ما با زنی روبه‌رو هستیم که دیگر نه قربانی صرف، بلکه سوژه‌ای معنادار در تولید تاریخ است؛ زنی که از دل حذف، کنش می‌زاید؛ از دل سکوت، فریاد می‌سازد؛ و از دل تبعید، حضور معنادار را ممکن می‌سازد. این مقاله همچنین با تحلیل واژگان، حرکات، و ژست‌های اعتراضی زنان افغان، نشان می‌دهد که چگونه بدن زنانه در این لحظه‌ی تاریخی، به نوشتاری نو بدل می‌شود: نوشتاری نه بر کاغذ، بلکه بر دیوارهای پایتخت، بر صدای رسانه‌های خاموش‌شده، و بر حافظه‌ی جمعی زخم‌خورده. در این‌جا، نوشتن بدن است، و بدن نوشتار است؛ و همین پیوند رادیکال، کنش زن را به امری فلسفی، وجودی و بنیادین بدل می‌کند. چکیده در نهایت بر آن است که ایستادگی زن پساسقوط، مفهومی‌ست پیش‌سیاسی، و در عین حال، پیشانهادینی؛ نه وام‌دار نهادهای مدرن، نه مقهور تفسیرهای سنتی. بلکه حرکتی از آنِ خود، برای خود، و به‌سوی امکانی هنوز ناممکن. این ایستادگی، از آن‌رو فلسفی‌ست که در مرز میان بی‌قدرتی و خلاقیت، هستی را از نو معنا می‌کند؛ و از آن‌رو دانشگاهی‌ست که ما را وا‌می‌دارد تا مفاهیم کلاسیک فلسفه، همچون آزادی، کنش، بدن، صدا و مقاومت را بار دیگر، نه در متون غربی، که در خیابان‌های کابل و در دل سینه‌های سوخته، بازنویسی کنیم. ایستادگی زنان در افغانستان پس از فروپاشی جمهوریت، نه از دل یک برنامه‌ریزی استراتژیک بیرون آمد، و نه وابسته به حمایت هیچ نهاد بین‌المللی یا ساختار مدنی بود. این ایستادگی، ظهور خالص و بی‌واسطه‌ی سوژگی در لحظه‌ی انکارِ تمام‌عیار سوژه است؛ همان نقطه‌ای که در آن، بنا بر تفکر هایدگری، انسان در پرتاب‌شدگی خویش با امکانِ بودن در جهان مواجه می‌شود. زن افغان، در پرتگاه حذف تاریخی، به‌گونه‌ای ایستاد که هستی‌اش به‌مثابه پرسش، نه پاسخ، آشکار شد. این پرسش، نه تنها پرسش از حق، بلکه پرسش از حضور است: آیا هنوز می‌توان بود، آن‌گاه که تمام زبان‌ها، تمام نهادها، و تمام اشکال بیان خاموش شده‌اند؟ در چنین وضعیتی، بدن زنانه بدل به زبان مقاومت شد؛ زبانی که واژگانش از گوشت و استخوان، از ترس و فریاد، از اشک و بازداشت ساخته شده‌اند. زن افغان، در تظاهرات خیابانی، در تصاویر منتشرشده با چشمان گشوده اما دهان بسته، در بازنویسی حجاب به‌مثابه پوشش معنادار، و در غیاب نهادهای حمایت‌گر، از خود یک متافیزیک ایستادگی ساخته است. این مقاله استدلال می‌کند که ایستادگی زنانه در افغانستان نه‌تنها واجد ارزش اجتماعی و سیاسی، بلکه دارای بار هستی‌شناسی و معرفت‌شناختی است. زن افغان، در عمل ایستادگی‌اش، نه تنها هنجارها را به چالش می‌کشد، بلکه امکان‌های جدیدی از «دانستن» و «بودن» را به‌جهان عرضه می‌کند. این ایستادگی، لحظه‌ای‌ست که در آن «امر خصوصی» به فضاهای «امر عمومی» نفوذ می‌کند، و «امر زنانه» به زبان فلسفی ارتقاء می‌یابد؛ جایی که تجربه‌ی زیسته، به مفهومی جهان‌شمول تبدیل می‌شود. همچنین نشان می‌دهیم که این مقاومت، برخلاف تصوراتی که آن را وابسته به حمایت‌گری خارجی یا مدرن‌سازی سطحی تلقی می‌کنند، از ریشه‌های درونی، تاریخی و فرهنگی برخوردار است. زن افغان، حامل سنتی از رنج، روایت، و زایش است؛ و اکنون، با عبور از نقش منفعلانه‌ی قربانی، به بازیگر فعال هستی بدل می‌شود. چکیده بر آن است که مقاومت زنانه در افغانستان را نمی‌توان صرفاً به‌مثابه کنشی سیاسی یا اجتماعی تقلیل داد. این مقاومت، افقی‌ست که در آن، فلسفه، هستی، سوژگی و رهایی، دوباره ممکن می‌شوند؛ افقی که از دل تاریکی مطلق، کورسویی از معنا، کرامت و امکان را برمی‌تاباند—نه فقط برای زنان افغان، بلکه برای همه‌ی ما که در جست‌وجوی معنای آزادی هستیم. این ایستادگی، واجد رخدادی است که زبان کلاسیک مقاومت قادر به توصیف کامل آن نیست. ما با سوژه‌ای مواجه‌ایم که از مرزهای دلالت‌گذاری سیاسی عبور کرده و به لحظه‌ای از انکشاف وجودی رسیده است؛ سوژه‌ای که نه به نمایندگی از دیگری، بلکه از جانب خویش سخن می‌گوید—و گاه، حتی در غیاب صدا، صرفِ بودنش شکلی از گفتار است. افق این مقاله، بنابراین، بازخوانی‌ای‌ست از امکان کنش در وضعیت ناممکن. زنان افغانستان در وضعیت استثنایی دائمی زیسته‌اند؛ جایی که قانون، با انکار آنان به‌مثابه سوژه‌های حقوقی، بر مرز سکوت و حذف ایستاده است. اما آن‌چه رخ داده، تقابل با این حذف نیست؛ بلکه ظهور نوعی حضورِ ناب است—بودنی بی‌میانجی، بی‌مجوز، و بی‌پناه. این نوع بودن، همان لحظه‌ای‌ست که فلسفه از برج‌عاج مفاهیم، به کوچه‌های خاک‌خورده کابل می‌افتد. مفهوم «رهایی» در این مقاله، نه به‌معنای دستیابی به وضعیت حقوقیِ تثبیت‌شده، بلکه به‌معنای ایجاد گسست در استمرار نظم سرکوبگر فهمیده می‌شود. زنان افغان، با هر فریاد، هر تجمع، هر عکس، و حتی با هر ناپدیدشدن، لحظه‌ای از این گسست را ممکن کرده‌اند. این لحظه‌ها، ولو کوتاه و پراکنده، تاریخ را از خط سیر رسمی‌اش منحرف می‌کنند؛ و این انحراف، همان جوهر رهایی‌ست. در نهایت، این چکیده خواستار تأملی‌ست در باب اینکه چگونه بدن‌های آسیب‌پذیر، به زبان‌های جدیدی از مقاومت بدل می‌شوند. چگونه زن افغان، از دل خاکستر جمهوریت فروریخته، به سویی ایستاده است که نه تنها خود را بازمی‌سازد، بلکه فلسفه را نیز وادار به بازتعریف خویش می‌کند. آن‌جا که فلسفه از زن افغان می‌آموزد، نه‌تنها مفهوم آزادی، بلکه خودِ مفهوم نیز در معرض زایش دوباره قرار می‌گیرد.

مقدمه:

پس از سقوط جمهوریت در افغانستان و بازگشت امارت اسلامی به قدرت، زنان نخستین قربانیان سیاست‌های حذف، حبس و حجاب شدند. مدرسه بسته شد، بدن سانسور شد، و صدا خاموش. اما آنچه کمتر مورد تأمل فلسفی قرار گرفته، نه صرفاً آسیب‌شناسی این سرکوب، که شیوه‌ای‌ست که زنان افغان نه‌تنها به‌مثابه سوژه‌های ستمدیده، بلکه به‌مثابه فاعلان مقاومت‌ورز و معنا‌آفرین در برابر ماشین سلطه ایستاده‌اند. آنان، در غیاب ابزارهای قدرت، از خویش امکانی آفریدند؛ امکانی برای بودن، برای باقی‌ماندن، و برای زایش معنا در زمینی که به‌تمامی برهوت شده است. این ایستادگی، برخلاف ظاهر بیرونی‌اش که گاه با شعار، گاه با راه‌پیمایی، گاه با نامه‌های سرگشاده، و گاه با سکوت و غیاب نمایان می‌شود، ساختاری هستی‌شناختی دارد: نوعی ایستادن در جهان، در دل نومیدی. این مقاومت نه یک واکنش لحظه‌ای، که شکلی از بودن است—بودنی در مرزهای بی‌قدرتی، در درون وضعیت استثنایی‌ای که قانون، حمایت، و زبان از آن رخت بربسته‌اند. در چنین وضعیتی، زن افغان نه بازمانده‌ی یک نظم فروپاشیده، بلکه بنیان‌گذار امکانی نوین برای بازاندیشی هستی خویش است. اگر فلسفه در جوهر خود، پرسش از بودن است، این پرسش در افغانستان امروز، در بدن و فریاد زنانی مجسم شده که تمام ساختارها علیه آن‌ها بسیج‌اند. زنانی که هستی خویش را از درون طردشدگی بازمی‌سازند. در این مقاله، با استفاده از مفاهیم اگزیستانسیالیسم، فلسفه‌ی بدن، و نظریه‌ی کنش، نشان خواهیم داد که چگونه زن افغان پس از فروپاشی جمهوریت، نه‌تنها در پی بازیافت حقوق خویش، بلکه در پی بازیافت خود به‌عنوان امکانی رهایی‌بخش از دل ستم ایستاده است؛ ایستادگی‌ای که نه فقط امر سیاسی، بلکه امر هستی‌شناختی را احضار می‌کند. ما در پی آن نیستیم که زنان افغان را به نمادهای قربانی تقلیل دهیم، بلکه می‌خواهیم نشان دهیم چگونه بدن‌هایی که قرار بود ناپدید شوند، به جای آن، به پدیدآورندگان افق‌هایی تازه بدل شدند؛ چگونه سکوت‌های تحمیلی، به زبان‌های گسسته از قدرت، اما پیوسته به حقیقت، تبدیل شدند؛ و چگونه زن افغان، در لحظه‌ی طرد، خود را به امکانی برای تفکر بدل کرد. این مقاله کوششی‌ست برای درک فلسفی آن امکان. زیستن زن افغان در دوران پساسقوط، زیستن در مرز است؛ مرز میان حضور و حذف، میان فریاد و سکوت، میان امر ممکن و امر ممتنع. این زیستن، نه تداوم یک زندگی عادی، بلکه شکلی از بقاست که در آن، خودِ بقا به کنشی فلسفی بدل می‌شود. اگر سارتر از آزادی به‌مثابه محکومیت سخن می‌گوید، زن افغان امروز در موقعیتی قرار دارد که هر کنش‌اش، تصمیمی‌ست بر لبه‌ی تیغ: یا سکوت و حذف‌شدن، یا سخن‌گفتن و سرکوب‌شدن. در این انتخاب تراژیک، زن افغان نه تنها کنشگر اخلاقی، بلکه متفکر وجودی می‌شود—چرا که با هستی خود تصمیم می‌گیرد. بسیاری از نظریه‌های کلاسیک مقاومت، بر حضور نهاد، حمایت، یا ایدئولوژی تکیه دارند. اما ایستادگی زن افغان پس از سقوط جمهوریت، در خلا کامل این عناصر رخ می‌دهد. این ایستادگی، نه بر اساس دستور حزب، نه با حمایت جامعه مدنی، و نه در سایه‌ی قانون، بلکه در خلوص مطلق تنِ تهی از حفاظت اتفاق می‌افتد. زن افغان، نه فقط با چیزی که دارد، بلکه با آنچه ندارد، ایستادگی می‌کند. او از نبود رسانه، نبود دادخواهی، نبود قانون، و حتی نبود امید، ماده‌ی خام معنایی می‌سازد. ایستادگی‌اش، فرمی از آفرینش است؛ خلاقیتی از نوعی متافیزیک منفی، که در آن، هر غیاب، امکانِ حضور تازه‌ای را مهیا می‌کند. در چنین بستری، زبان نیز دگرگون می‌شود. واژه‌ها دیگر آن چیزی نیستند که در گفتمان رسمی دولت‌ها یا نهادهای بین‌المللی معنا دارند. در زبان زن افغان، واژه‌هایی چون “آزادی”، “بدن”، “مقاومت”، “حق”، و حتی “زندگی”، معانی دیگری یافته‌اند—معانی تراش‌خورده در دل رنج، در حفره‌های سکوت، در خطوط نانوشته‌ی تاریخ. این زبان، نه زبانِ گزارش است، بلکه زبانِ حضور است؛ زبانی که نه به‌دنبال اقناع، بلکه به‌دنبال بقا و بیان هستی‌ست. بنابراین، این مقاله از سطح تحلیل‌های جامعه‌شناختی یا حقوقی عبور می‌کند و می‌کوشد به لایه‌ی هستی‌شناختی و معرفت‌شناسی این ایستادگی نزدیک شود. از منظر فلسفه‌ی کنش، اگزیستانسیالیسم، و نظریه‌های نوین سوژگی، زن افغان نه مفعول شرایط، که فاعل امکان‌های تازه است. او در دل انکار، تصدیق می‌شود؛ در دل خاموشی، صدا می‌شود؛ و در دل گمنامی، رخداد. سؤال بنیادین این مقاله، نه این است که «چه بر زنان افغانستان رفت؟»، بلکه این است که «چه از دل این رفتن، برخاست؟». چه امکان فلسفی، چه معنای رهایی‌بخش، و چه شکل تازه‌ای از بودن، از دلِ آن سرکوب عظیم سر برآورد؟ آیا می‌توان زن افغان را، نه در مقام قربانی، بلکه در مقام فیلسوف ایستادگی بازشناخت؟ این مقدمه، دعوتی‌ست برای اندیشیدن به این پرسش. ایستادگی زن افغان در عصر فروریختن جمهوریت، صرفاً واکنشی به تغییر قدرت سیاسی نبود، بلکه واکنشی به تغییر بنیادین در خودِ جهان بود؛ گسستی در امکان بودن، شکافی در بافت واقعیت. آنچه بر زنان افغانستان تحمیل شد، تنها فقدان آزادی نبود، بلکه فروپاشی خویشتن، خلأ معنا، و نوعی بی‌جایی هستی‌شناسی بود؛ بی‌جایی‌ای که نه فقط جغرافیایی، که وجودی است: او دیگر نه در خانه جای دارد، نه در خیابان، نه در مدرسه، نه در گفت‌وگوی ملی. زن افغان، سوژه‌ای‌ست تبعیدشده از جهان معاصر؛ اما همین تبعید، او را بدل به نقطه‌ای کرده است که حقیقت از آن فوران می‌کند. در این وضعیت، آن‌چه شکل می‌گیرد، نوعی هستیِ لخت و عریان است؛ هستی‌ای که از تمام سپرها تهی شده و در برابر جهان، بی‌واسطه ایستاده است. این ایستادن، دقیقاً همان لحظه‌ای‌ست که فلسفه آغاز می‌شود؛ لحظه‌ای که سوژه، در خلأِ حمایت، خویش را به پرسشی بنیادین بدل می‌کند: من، در نبود قانون، تاریخ، حمایت، و حتی امید، چگونه می‌توانم باشم؟ این پرسش، به‌گونه‌ای رادیکال، اگزیستانسیالیستی است؛ اما همچنین، رنگی از متافیزیک مقاومت دارد—مقاومتی نه در قالب نافرمانی مدنی، بلکه در قالب حضور در دل حذف. این‌جاست که بدن زنانه، نه فقط به‌مثابه ابزار سلطه، بلکه به‌مثابه میدان پیکار فلسفی ظاهر می‌شود. تن زن، پس از سقوط جمهوریت، بدل به جغرافیای ممنوعه‌ای شده است که هم نهاد قدرت بر آن سلطه می‌طلبد، و هم زن، در همان بدن، هستی خویش را بازمی‌نویسد. آن‌گونه که فانون در استعمارزدایی می‌گوید، «بدن استعمارشده، بدل به زبان رهایی می‌شود.» زن افغان، با تنِ تحت نظارت، کنترل، سانسور و سرکوب، به گونه‌ای ایستاده است که تن‌اش فریاد است، تن‌اش بیانیه است، و تن‌اش محل معنا. افزون بر این، زمان نیز برای زن افغان، دیگر خطی نیست. در سنت مدرن، زمان به‌مثابه پیشرفت و توسعه، افقی برای تحقق سوژگی بود. اما پس از سقوط جمهوریت، زمان برای زن افغان گسسته می‌شود. گذشته، در خاطره‌ی جمهوریت دفن شده است؛ آینده، در تاریکی است؛ و اکنون، اکنونِ محضِ ایستادن است. این اکنون، با نوعی زیستن در لحظه‌ی تعلیق تعریف می‌شود—همان‌گونه که بنیامین می‌گوید: «لحظه‌ی خطر، لحظه‌ای‌ست که در آن تاریخ، از مسیرش منحرف می‌شود.» زن افغان، در این لحظه‌ی خطر، نه در مسیر تاریخ، بلکه در انحراف از آن، امکان معنا می‌یابد. ما در این مقاله، بر آن‌ایم که نشان دهیم چگونه زن افغان، در لحظه‌ای که تمام نهادهای تولید معنا و حمایت فرو می‌ریزند، به فیگوری از حقیقت بدل می‌شود—حقیقتی نه در مفهوم دکارتیِ شناخت، بلکه در معنای بودن: بودن در دل طرد. این طرد، نه تنها از ساختار سیاسی، بلکه از دستگاه زبان، از امکان گفت‌وگو، و از جایگاه شهروندی رخ داده است. زن، از زبان رسمی تبعید شده است، و اکنون با زبانِ بدن، زبانِ غیاب، و زبانِ فریاد بی‌صدا سخن می‌گوید.

زن، بدن، و فریادِ بی‌پناهی

سیمون دوبووار در جنس دوم می‌نویسد: «زن ساخته می‌شود، زاده نمی‌شود.» این گزاره، که در بستر تاریخ مدرن اروپا به‌مثابه نقدی بر ایدئولوژی طبیعی‌سازی جنسیت طرح شده، در متن افغانستان پس از سقوط جمهوریت به سطحی تازه و سهمگین از معنا می‌رسد. در افغانستانِ پساسقوط، زن بار دیگر «ساخته» می‌شود؛ اما این بار نه در روندی از تفکر انتقادی و بازیافت خویشتن، بلکه در خشونتی خاموش و نظام‌مند، که بدن زن را نه به مثابه امکان، بلکه به مثابه خطر، گناه، و باید-پنهان-شود بازتعریف می‌کند. این بازسازی بدن زن، بازسازی‌ای از نوع قدرتِ خاموش‌گر است؛ نه با حذف مستقیم، بلکه با معلق‌کردن هستی زنانه در وضعیتی از تعلیق، نامرئی‌سازی، و انکار. بدن زن، در این نظم جدید، هم‌زمان آشکارترین تهدید است و پنهان‌ترین حقیقت. او باید از خیابان، از مدرسه، از رسانه، از مکان‌های عمومی، و حتی از حافظه جمعی حذف شود. اما این حذف، دقیقاً همان جایی‌ست که مقاومت آغاز می‌شود. در برابر این بازساخت سرکوب‌گر، زن افغان برخاست. برخاستنی که خود، کنشی است فلسفی؛ پاسخی است به انکار هستی. همان‌گونه که جودیت باتلر در زندگی‌های قابل سوگواری تحلیل می‌کند، «زیستن سوگوارانه»، زیستنی است که در آن، بدن، پیش از هر چیز، به صحنه‌ای از سیاست و معنا بدل می‌شود. بدن زن افغان، پس از سقوط جمهوریت، دیگر نه فقط مکان رنج، بلکه حامل نشانه‌گذاری مقاومت است—نوعی زبان بی‌واژه که از سطح پوست، از وضعیت نگاه، از نوع حرکت، و از سکوت فشرده‌اش معناسازی می‌کند. این بدن، بدنی‌ست که به خیابان آمده، شعار داده، تهدید شده، بازداشت شده، و در بسیاری موارد، به‌زور خاموش گردیده. اما همین بدن، در هر بار حضورش، در هر بار ایستادن‌اش، خود را به رخدادی فلسفی بدل می‌کند: رخدادی که نظم موجود را برهم می‌زند، چرا که آن‌چه نباید «باشد» را به‌مثابه «هستی در میدان» ظاهر می‌سازد. زن افغان در این میدان، صرفاً سخن نمی‌گوید، بلکه بودن می‌کند؛ و این بودن، نه تقلید از الگوهای مدرن فمینیستی، بلکه بازآفرینی یک امکان خلاق در دل بحران است. در این وضعیت، سکوت نیز زبان می‌شود. بدن زن، در سکوت‌اش، فریاد است. در غیابش، حضور است. این‌جاست که مفهوم «پرفورمنس فلسفی» مطرح می‌شود: زن، در عمل ایستادن، راه‌رفتن، نگاه‌کردن، و حتی دیده‌نشدن، کنشی معناشناختی را اجرا می‌کند که اساساً نظام نشانه‌گذاری قدرت را به چالش می‌کشد. او از بدن‌اش نه برای بازنمایی خویش، بلکه برای گسست از دستگاه بازنمایی سلطه استفاده می‌کند. در فلسفه‌ی سیاسی باتلر، بدن نه ابزار منفعل قدرت، بلکه فضا و لحظه‌ای برای خلق معناست—بدن، هم میدان نبرد است، و هم ابزار بازتعریف. در افغانستان، این بدن‌ها، در غیاب تمام اشکال سنتی حمایت، خود تبدیل به میثاقی نانوشته شده‌اند؛ میثاقی که در آن، ایستادن زن، به‌مثابه رخدادِ فلسفی، معنای جدیدی از آزادی را می‌سازد—آزادی نه به‌مثابه دسترسی، بلکه به‌مثابه ایستادگی در فقدان. اما آن‌چه این وضعیت را رادیکال‌تر می‌سازد، این است که بدن زن در اینجا نه در معرض نگاه مراقب، بلکه در معرض نگاهِ حذف است. قدرت، در این بستر، دیگر صرفاً نگاه نمی‌کند، بلکه از نگاه‌کردن نیز امتناع می‌ورزد. حذف‌کردن زن از صحنه، امری است فراتر از کنترل؛ تلاشی است برای انکار هستی. در برابر این انکار، زن افغان بدن‌اش را به هستی بدل می‌کند؛ به هستی‌ای که دیده‌نمی‌شود، اما انکارناپذیر است. زن، در افغانستانِ پساسقوط، بدل به پرفورمنسی فلسفی از فریاد شده است؛ فریادی که سکوت‌اش نیز معنا دارد، و بدن‌اش نیز بیانیه‌ای‌ست در برابر فراموشی. این بدن، اکنون سند است؛ سندِ زنده‌ی آنچه قدرت می‌خواهد انکار کند. این زن، اکنون گواه است؛ گواهِ هستی در دل طرد. اما چگونه می‌توان به زبان این بدن گوش سپرد، آن‌گاه که خود زبان، درهم‌شکسته و واژگان، از معنا تهی شده‌اند؟ چگونه می‌توان از بدنی نوشت که در حاشیه‌ رانده شده، و با این‌همه، خود را به مرکز معنا تحمیل می‌کند؟ در این‌جا، با نوعی ظهور پدیدارشناختی مواجه‌ایم: بدن زن افغان، به‌مثابه پدیداری که از دل حذف، خود را در سطح دیدار حاضر می‌سازد. اما این حضور، حضوری معمولی نیست. این بدن، نه در قالب ابژه‌ای برای نگاه مردانه، بلکه به‌مثابه سوژه‌ای رادیکال ظاهر می‌شود—سوژه‌ای که قدرت را وادار می‌کند تا یا نگاه کند، یا از شدت نگاه‌نکردن، رسوا شود. اینجا بدن دیگر فقط جسم نیست، بلکه صحنه‌ی رخداد است. رخدادی که در آن، ساحت هستی‌شناسی، اخلاق، زبان و تاریخ به تلاقی می‌رسند. زن، در لحظه‌ای که ایستاده است، نه فقط در برابر نیروهای سیاسی، بلکه در برابر فراموشی هستی ایستاده است؛ و در این ایستادن، بدن‌اش بدل به پرسشی فلسفی می‌شود: «چه می‌ماند از انسان، آن‌گاه که همه‌چیز از او سلب شده است؟» این پرسش، پرسشِ زندگیِ برهنه است—زندگی‌ای که در وضع استثنایی قرار دارد، بی‌پناه، بی‌حفاظ، بی‌حق. اما زن افغان، در مواجهه با این وضعیت، از «زندگی برهنه» عبور می‌کند و آن را بدل به «زندگی افشاگر» می‌سازد. زیرا بدن او، نه صرفاً در معرض خشونت، بلکه در مقام آینه‌ای از این خشونت ایستاده است. او خشونت را بازتاب می‌دهد، اما نه با پذیرش منفعلانه‌اش، بلکه با شکست دادن منطق پنهان‌سازی آن. در این معنا، بدن زن، خود به گواهی فلسفی تبدیل می‌شود: گواهی نه بر یک تجربه‌ی فردی، بلکه بر یک وضعیتِ جهان‌شمول طرد و طغیان. از همین‌جاست که مفهوم تجسدِ مقاومت برجسته می‌شود. در تحلیل کلاسیک مقاومت، زبان، ابزار مقاومت است. اما در وضعیت زن افغان، بدن، هم زبان است و هم محتوا. زن با بدن‌اش می‌نویسد، با راه‌رفتن‌اش معنا می‌آفریند، با دست‌داشتن‌اش در خیابان، و با بازداشت‌شدن‌اش در سلول، مفاهیمی نو پدید می‌آورد. او نه تنها سوژه‌ی مقاومت، بلکه نویسنده‌ی آن است؛ و این نوشتار، نه در صفحه، که بر پوست تن، بر کف خیابان، و بر حافظه جمعی حک می‌شود. حتی در لحظه‌هایی که این بدن ناپدید می‌شود—زنی ربوده می‌شود، یا وادار به سکوت، یا از صحنه‌ی عمومی طرد می‌شود—همین ناپدیدی نیز بدل به معنا می‌شود. زیرا همان‌گونه که باتلر تأکید می‌کند، نادیده‌گرفتن بدن نیز خود شکلی از قدرت است، و مقاومت در برابر این نادیده‌گرفتن، شکلی از فریاد. زن افغان، حتی در ناپدیدی‌اش، فریاد می‌ماند. بنابراین، مسئله فقط آن نیست که زن ایستادگی می‌کند؛ بلکه آن است که چگونه ایستادگی می‌کند: در دل سکوت، در فقدان مخاطب، در بی‌نشانیِ گواهی. این ایستادگی، نه بیانیه‌ای خطاب به جهان، بلکه نوعی فلسفه‌ی مجسم است؛ فلسفه‌ای بی‌زبان اما نیرومند، فلسفه‌ای که نه در قالب مفهوم، بلکه در قالب حضور اندیشیده می‌شود. این‌جا زن نه فقط مقاومت می‌کند، بلکه بودن‌اش خود نوعی اندیشیدن است؛ اندیشیدن با تن، با زخم، با خاموشی. بدین‌سان، زن افغان، برخلاف تمام اشکال کلاسیک سوژگی، از دل فقدان، سوژه می‌شود؛ سوژه‌ای که نه با قدرتِ داشتن، بلکه با عظمتِ نداشتن سخن می‌گوید. این سوژه، افق تازه‌ای از فهم فلسفه‌ی آزادی را در پیشِ ما می‌گشاید—آزادی نه به‌معنای رهایی از بند، بلکه به‌معنای پافشاری بر هستی، حتی وقتی که بودن ممنوع است. کنش زن افغان در دوران پساسقوط، در خلأیی روی می‌دهد که هرگونه امکان شنیده‌شدن، دیده‌شدن یا حتی به‌رسمیت‌شناخته‌شدن، عملاً از میان رفته است. این کنش، به‌ظاهر در خلأ صورت می‌گیرد، اما همین خلأ، خود بستر زایش معناست. زیرا آن‌گونه که ژاک دریدا در تأملاتش بر ردپا و نوشتار می‌نویسد، معنا همیشه در غیاب حاضر می‌شود؛ نه در مواجهه‌ی مستقیم، بلکه در فاصله، در تأخیر، در سکوت. زن افغان، دقیقاً در این شکاف تاریخی، در این فاصله میان حضور و انکار، خود را به سوژه‌ای بدل می‌سازد که حتی در غیاب مخاطب، کنش می‌کند. او نه به امید شنیده‌شدن، بلکه به ضرورت بودن، سخن می‌گوید. و این سخن، نه صدایی روان‌شناختی، بلکه رخدادی فلسفی است؛ رخدادی که در آن، کنش برای خودِ کنش روی می‌دهد، بی‌ضمانت تأثیر، بی‌اطمینان از دریافت. این همان چیزی‌ست که ژان پل سارتر از آن به‌عنوان «آزادیِ محکوم‌شده» یاد می‌کند: عمل‌کردن حتی وقتی که جهان پاسخ نمی‌دهد. اینجا زن، در مواجهه با وضعیت مطلقِ حذف، خود را در قالب صدایی بی‌مخاطب بازمی‌آفریند؛ و این، کنشِ ناب فلسفه است. کنش بی‌پاداش، بی‌نمایش، بی‌ثبت در تاریخ رسمی. اما این بی‌مخاطبی، به‌جای آن‌که کنش را خنثی کند، خلوص آن را تشدید می‌کند. زن افغان، در فقدان ناظر، خود ناظر خویش می‌شود؛ در غیاب قانون، خود قانون‌گذارِ پنهان معنا می‌شود. بدین‌سان، کنش زن نه تنها در تقابل با نظم رسمی قدرت، بلکه در بی‌نیازی از بازخورد آن شکل می‌گیرد. زن در خیابان، در سلول، در خانه‌ی محصور، در مدرسه‌ی تعطیل‌شده، نه‌فقط برای جامعه یا نظام یا نهاد، بلکه برای حفظ خودِ معنای هستی کنش می‌کند. این شکل از کنش، رادیکال‌ترین گونه‌ی مقاومت است: مقاومت به‌مثابه نگه‌داشت هستی در غیاب جهان. اگر در تحلیل کلاسیک فلسفه‌ی کنش، سوژه به واسطه‌ی قصد و مخاطب تعریف می‌شود، زن افغان این ساختار را فرو می‌پاشاند. کنش او نه بر اساس قصد، بلکه بر اساس حضور است؛ نه در نسبت با دیگری، بلکه در نسبت با نیستی. او در مقابل فقدان جهان، جهانی خلق می‌کند—جهانی کوچک، گاه تنها با یک فریاد، گاه تنها با یک نگاه، اما جهانی کامل از معنا. این‌جاست که مسئله‌ی مخاطب، به‌جای آن‌که مانعی برای کنش باشد، خود به نشانه‌ای از عمق آن بدل می‌شود. نبود مخاطب، زن را به شکل خالص‌تری از فاعلیت می‌رساند: فاعلیتی که تنها متکی به خود است، فاعلیتی که در دل سرکوب مطلق، نه تنها بقا می‌جوید، بلکه تفکر می‌زاید. در این‌جا، با گونه‌ای از کنش اگزیستانسیال مواجه‌ایم؛ کنشی که از ژرفای تنهایی، از دل نومیدی، از بطن خاموشی می‌روید. زن افغان، در غیاب معنا، خود معنا می‌شود. او، برخلاف تصویر رسانه‌ای قربانی، به رادیکال‌ترین شکل سوژگی بدل می‌شود: سوژه‌ای بدون صحنه، بدون تریبون، اما با حضوری که خاموش‌ناپذیر است. بدین‌ترتیب، زن افغان نه در نتیجه‌ی پیروزی، بلکه در پافشاری بر هستی، به فیگور فلسفه تبدیل می‌شود؛ فلسفه‌ای که از بدن آغاز می‌کند، از سکوت معنا می‌سازد، و از حذف، امکانی برای بودن می‌تراشد. او به ما می‌آموزد که کنش، نه در تحقق اهداف، بلکه در پایداریِ بی‌ضمانت، اصیل است. این پایداری، دقیقاً آن‌جاست که فلسفه از ساحت مفاهیم انتزاعی، به اقلیمِ جراحت و پوست و فریاد وارد می‌شود. زن افغان، با بودنِ بی‌پناه و بی‌مخاطب‌اش، ما را به تأملی تازه در باب نسبت هستی و کنش فرا‌می‌خواند: آیا ممکن است انسانی، در مطلقِ بی‌پناهی، همچنان فاعل بماند؟ آیا سوژگی، نیازمند به‌رسمیت‌شناسی است، یا می‌توان آن را چون نوری خاموش‌ناپذیر، از درونِ تاریکی افروخت؟ پاسخ زن افغان، پاسخی بدون زبان است؛ اما از هر گفتاری رساتر. زن افغان، از ما دعوت نمی‌کند تا نجاتش دهیم، بلکه ما را وا‌می‌دارد تا جایگاه نجات‌دهنده را واگذاریم و بنگریم که چگونه سوژگی، حتی در دل بی‌سوژگی، می‌روید. این لحظه، لحظه‌ی انکشاف است: آن‌جا که فلسفه، نه از دل کتاب، که از دل خیابانِ خاموش‌شده، از پشت چشمان بی‌صدا، از لرزش لبانی بی‌فریاد، بر ما ظاهر می‌شود. در این ظهور، بدن زن، دیگر نه فقط محل انقیاد یا مقاومت، بلکه محل اندیشیدن است؛ اندیشیدن با زخم، با جای دست‌بند، با قدم‌های لرزان، با موهای بریده‌شده، و با عکس‌هایی که مخفیانه ثبت می‌شوند. او با هر میلی‌متر بدنش، فلسفه را احضار می‌کند—نه فلسفه‌ی دانشگاهی، بلکه فلسفه‌ی اضطرار، فلسفه‌ی پوست، فلسفه‌ی بقا. زن افغان، سوژه‌ای‌ست که مفهوم کلاسیک زمان را نیز معلق می‌سازد. او در لحظه‌ای ایستاده است که نه گذشته دیگر معنا دارد، نه آینده‌ای در کار است؛ بلکه فقط اکنون است، اکنونی فشرده، اکنونی که سراسر امکان و سراسر تهدید است. این اکنون، همان نقطه‌ای‌ست که بنیامین آن را لحظه‌ی انقلابی می‌نامید: لحظه‌ای که در آن، زمان تاریخی گسسته می‌شود و حقیقت، ولو در کسری از ثانیه، از دل خاکستر بیرون می‌جهد. بدن زن افغان، این لحظه را نه با کلمات، بلکه با نفس‌کشیدن، راه‌رفتن، سکوت‌کردن و ایستادن، متجلی می‌سازد. این زن، دیگر فقط انسان نیست؛ بلکه زبانِ چیزی‌ست که جهان نمی‌خواهد بشنود. او، زبانی‌ست از نوعی حقیقتِ ناممکن؛ زبانی که در حنجره جای نمی‌گیرد، اما در حضور طنین دارد. او نه در رسانه، بلکه در حافظه‌ی تن، در حرکت مخفیانه، در نجواهای کوتاه و در ترسِ شبانه معنا می‌گیرد. زن افغان، زنده است—اما زنده‌ماندگی‌اش، به‌خودی‌خود، مقاومت است. او هر روز با خفتن و برخاستن، با پنهان‌شدن و ظاهرشدن، با فرار و با ماندن، یک رخداد فلسفی را تکرار می‌کند: امکان بودن، حتی وقتی که بودن منع شده است. این تکرار، تکرار از نوع دلوزی نیست که در آن تفاوت می‌زاید؛ این تکرار، از نوعی دیگر است—تکرار از سر پافشاری، تکرار به‌مثابه فریاد، تکرار به‌مثابه نپذیرفتن. او هر روز، با کنش‌هایی که دیده نمی‌شوند، جهان را برمی‌آشوبد. زیرا هر بار که او برخلاف فرمان می‌ایستد، شکافی در نظمِ دیده‌نشدن پدید می‌آید. و این شکاف، همان آغاز فلسفه است: شکاف در بداهت، شکاف در سکوت، شکاف در حذف. او در نهایت، خود را به سوژه‌ای بدل می‌سازد که در دل هیچ، هستی را نه بازمی‌یابد، بلکه می‌سازد. این زن، در غیاب هر نشانه‌ای از امید، از جهان می‌خواهد بپرسد: اگر کنش ممکن نیست، چرا هنوز کسی ایستاده است؟ اگر امیدی نیست، چرا هنوز صدایی شنیده می‌شود؟ و اگر جهان خاموش است، پس این حضور کیست که در برابر خاموشی جهان، ایستاده و چشم در چشم آن دوخته است؟

کنش در غیاب زمینه

در تفکر سارتر، انسان محکوم است به آزادی. این گزاره، در وضعیت زن افغان، صورتی تراژیک و در عین حال رهایی‌بخش می‌یابد. آزادیِ زن در جامعه‌ای که آزادی‌اش را انکار می‌کند، به یک انتخاب بنیادی بدل می‌شود: انتخاب برای ایستادن، حتی اگر هیچ چیزی ایستادن را تضمین نکند. زنانی که پس از سقوط جمهوریت به خیابان‌ها آمدند، برخلاف هر نوع منطق محافظه‌کارانه‌ی بقا، از خود چیزی ساختند: فاعلان ایستادگی. این «ساختن خود»، همان جوهر اگزیستانسیالیسم است: من آنم که می‌کنم، نه آن‌که هستم. در این‌جا، مفهوم «کنش در غیاب زمینه» از دل تجربه‌ی زن افغان، نه تنها به مسئله‌ای سیاسی یا اخلاقی، بلکه به پرسشی فلسفی بدل می‌شود: آیا می‌توان کنش کرد، بی‌آن‌که زمینه‌ای برای کنش وجود داشته باشد؟ آیا ممکن است که در دل انکار کامل سوژگی، در غیاب نهاد، قانون، هم‌بستگی و حتی امید، فاعلیتی ممکن شود؟ زن افغان، به‌طرزی رادیکال، به این پرسش پاسخ می‌دهد؛ و پاسخ او، نه از سر ادعا، که از دل عمل است. در فلسفه‌ی ژان پل سارتر، آزادی، امری ناگزیر است: «انسان محکوم است به آزادی»، زیرا هیچ ذات پیشینی وجود ندارد که تعیین کند چه باید بود. هر کنش، خودآفرینی است، و هر انتخاب، بنای خویشتن. اما آن‌چه وضعیت زن افغان را از موقعیت کلاسیک اگزیستانسیالیستی متمایز می‌سازد، شدت و مطلق‌بودنِ طرد است؛ طردی که نه فقط نهادها، بلکه خودِ افق انتخاب را نابود کرده است. زن افغان، کنش‌گر می‌شود، بی‌آن‌که جهان، کنش‌گری‌اش را تأیید کند. او در خیابان ظاهر می‌شود، بی‌آن‌که خیابان به او تعلق داشته باشد. او سخن می‌گوید، در حالی‌که زبان، در دهانش مجرم تلقی می‌شود. این وضعیت، همان نقطه‌ای‌ست که اگزیستانسیالیسمِ کلاسیک، از زمین می‌کَنَد و در آسمان فلسفه‌ی وجود پرتاب می‌شود: زن، سوژه‌ای‌ست که هستی‌اش را از درون امتناع شکل می‌دهد. این نوع از سوژگی، دیگر فقط آزادی نیست؛ بلکه نوعی تصمیم متافیزیکی برای بودن است. زیرا در غیاب زمینه، در نبود حمایت اجتماعی، در انکار هم‌بستگی جمعی، زن کنش می‌کند. و این کنش، همان‌گونه که دلوز در اختلاف و تکرار می‌گوید، نه تقلید از الگو، بلکه خلق الگویی تازه از هیچ است. زن افغان، الگو ندارد؛ نه اسطوره‌ای برای اقتدا، نه مدلی برای تقلید، و نه نقشه‌ای برای نجات. او باید خود را، در لحظه، با امکاناتی صفر، پدید آورد. و این پدیدآوردن، خود جوهر فلسفه است. در فلسفه‌ی کانتی، کنش اخلاقی آن است که بتوان قاعده‌ی آن را به قانون عام بدل کرد. اما کنش زن افغان، پیش از آن‌که اخلاقی باشد، هستی‌شناختی است. او نه از سر وظیفه، بلکه از سر پافشاری بر هستی عمل می‌کند. او در جهانی که هستی‌اش را ناممکن می‌سازد، هستی می‌کند. این شکل از ایستادگی، همان چیزی‌ست که می‌توان آن را تصمیم در خلأ نامید—تصمیمی که بدون زمینه‌ی مشروعیت، بدون افق پیروزی، و بدون ضمانت مخاطب، صرفاً به ضرورت هستی، تن می‌دهد. در این معنا، زنانی که پس از سقوط جمهوریت به خیابان‌ها آمدند، کنش‌شان صرفاً سیاسی نبود؛ آن‌ها به فلسفه بدل شدند. زیرا آن‌ها در غیاب هر افقی برای موفقیت، ایستادند. و این ایستادگی، نه تکرار یک هویت، بلکه خلق هویتی تازه بود. این‌جاست که می‌توان گفت: آن‌ها نه زنانی ایستاده، بلکه ایستادگیِ زنانه بودند. زن افغان، با کنش‌اش، جهان را خطاب قرار نمی‌دهد، بلکه جهان را خلق می‌کند. او از دل وضعیت بی‌زمینه، زمینه می‌سازد. از دل خاموشی، صدا بیرون می‌کِشد. و از دل ناامیدی، شکلی تازه از امید می‌تراشد؛ نه امیدی آینده‌محور، بلکه امیدی به‌مثابه مقاومت اکنونی: «اکنون که می‌توانم نباشم، هستم.» بنابراین، زن افغان به ما می‌آموزد که زمینه، پیش‌شرط کنش نیست؛ بلکه گاه، کنش، پیش‌شرط زمینه می‌شود. زن، با ایستادن‌اش، خیابان را بازتعریف می‌کند. با سکوت‌اش، زبان را برمی‌گرداند. با بازداشت‌اش، قانون را افشا می‌سازد. با ناپدیدشدن‌اش، غیاب را به حضور بدل می‌سازد. و در تمام این لحظات، کنش او نه بازتاب شرایط، بلکه خلقتِ موقعیت است. به‌بیان دیگر، زن افغان نه در جهان، بلکه بر جهان عمل می‌کند. او، در دل فروریختگی، هستی را چون امری در حال تکوین نگه می‌دارد. و این عمل، نه بازگشت به ذات، نه احیای هویت، و نه طلب حق، بلکه چیزی رادیکال‌تر است: خلق خویشتن در غیاب همه‌چیز. این خلقتِ موقعیت، نه واکنشی به امر بیرونی، بلکه خلاقیتی هستی‌شناسانه‌ست که از بطن انکار، به‌مثابه قدرتی پنهان، سر برمی‌آورد. زن افغان، با کنش در جهانی که برایش نه زبان باقی‌ گذاشته، نه فضا، نه مخاطب و نه افق، نشان می‌دهد که کنش، بیش از آن‌که امری اجتماعی باشد، رخدادی متافیزیکی‌ست: نوعی ترجمه‌ی اصرار هستی به زبان حضور. او، در جهان بدون زمینه، خود بدل به زمینه می‌شود. یعنی خود تن، خود خطر، خود صدا، خود سایه، خود بی‌مکانی و بی‌زمانی را به ماده‌ی اولیه‌ی سوژگی تبدیل می‌کند. این زن، در عین اینکه از همه‌چیز عاری شده است—از امنیت، از ساختار، از مشروعیت، از زبان—اما دقیقاً از دل همین عریانی، فریاد فلسفی‌ترین پرسشِ بودن را مجسم می‌سازد. زیستن زن در این وضعیت، شکلی از بودن در «لبه» است: لبۀ سیاست، لبۀ قانون، لبۀ تاریخ، و حتی لبۀ زبان. او در حاشیه‌ها حضور دارد، اما نه چون حذف‌شده‌ای منفعل، بلکه چون امکانی تهدیدآمیز برای مرکز. زن افغان، خود را در حاشیه‌های تحمیل‌شده دفن نمی‌کند، بلکه آن حاشیه را به سطحی از افشا و تشدید تنش بدل می‌کند. در این معنا، او مرکز را از درون مختل می‌سازد—بی‌آن‌که به مرکز برسد. اینجا، زن نه‌فقط در برابر قدرت سیاسی، بلکه در برابر ساختار خودِ واقعیت مقاومت می‌کند؛ زیرا واقعیت، او را انکار کرده است. او، با ایستادن، واقعیت را مجبور به اعتراف می‌کند. اعتراف به این‌که چیزی هست که نباید باشد. و همین بودنِ ممنوع، رسواترین وضعیت برای دستگاه حذف است. زن افغان، در همین وضعیت است؛ نه چون نیرویی که سخن می‌گوید، بلکه چون حضوری که حتی در خاموشی‌اش، حقیقت را تهدید می‌کند. قدرت، از بدن زن می‌هراسد، چون این بدن، نه فقط رنج‌دیده، بلکه آشکارکننده است. بدن زن، بدن افشاگر است. نه افشاگر فساد، بلکه افشاگرِ خودِ ساختار سلطه. این افشا، همواره به قیمت سکوت‌هایی دیگر است؛ زنانی که شکنجه شدند، ربوده شدند، گم شدند، یا ناگزیر به ترک کشور گشتند، حاملان سکوت‌اند. اما همین سکوت، در پیکر زنانی دیگر، به فریاد بدل شده است. در نتیجه، کنش در غیاب زمینه، کنش در درون یک شبکه‌ی به‌هم‌پیوسته از زخم و واژه است: زنانی که ناپدید شده‌اند، زنانی که سخن گفته‌اند، و زنانی که هنوز در سایه ایستاده‌اند، همه در کنشی بی‌نقشه و بی‌پاداش، در حال خلق موقعیتی فلسفی‌اند. در چنین فضایی، حتی مفهوم “آینده” نیز فرو می‌پاشد؛ زن، کنش نمی‌کند برای فردا، بلکه کنش می‌کند چون امروز را تاب نمی‌آورد. این کنش، کنش نجات نیست، بلکه کنش نه‌گفتن به نیستی است. و این نه‌گفتن، در غیاب زبان رسمی، در غیاب رسانه، در غیاب نهاد، در غیاب امید، معنا می‌یابد. زن افغان، معمار لحظه‌ای‌ست که در آن، حتی بی‌صدا بودن نیز یک استراتژی‌ست؛ و این استراتژی، نه سیاسی، بلکه هستی‌شناختی است. در نهایت، او تنها نمی‌پرسد که «من کی‌ام»، بلکه جهان را مجبور می‌کند تا بپرسد: «چگونه ممکن است کسی، در غیاب همه‌چیز، هنوز ایستاده باشد؟» این پرسش، قلب فلسفه است. زن افغان، نه‌فقط در متن فلسفه، بلکه به‌مثابه خودِ پرسش فلسفه، ایستاده است.

استعمار داخلی و امکانِ مقاومت زنِ افغان

فانون در دوزخیان زمین توضیح می‌دهد که استعمار، تنها خاک و نهاد را نمی‌گیرد؛ روح و روان و امکانِ انسان‌بودن را نیز نشانه می‌رود. طالبان، به‌مثابه بازتولید یک نظام استعمارگر داخلی، زنان را از صحنه‌ی تاریخ و شهر، به حریم خانه تبعید کرد. اما زن افغان، به جای آن‌که در این حبس معنازدایی شود، از دلِ تبعید، معنا آفرید. خانه برای بسیاری از زنان به سنگر بدل شد؛ همان‌گونه که حجاب اجباری، به نقابی برای مقاومت معنایی بدل شد. فریاد در سکوت، نوشتن در خفا، آموزش در خلوت، و پافشاری بر بودن، شکل‌های پنهان اما اصیلِ مقاومت در بستر استعمار داخلی‌اند. این شکل‌های پنهانِ مقاومت، دقیقاً همان چیزی‌اند که فانون از آن‌ها به‌عنوان ضد‌استعمار در سطح روان یاد می‌کند؛ مقاومت‌هایی که نه از مسیر نبرد مستقیم، بلکه از طریق بازسازی روانِ سوژه‌ی استعمارشده رخ می‌دهند. در وضعیت زن افغان، این بازسازی در سکون، در سایه، در لابه‌لای روزمرگی‌های به‌ظاهر عادی، اما به‌غایت رادیکال اتفاق می‌افتد. زن افغان، در جهانی که به‌دنبال نامرئی‌کردن‌اش است، از دل همین نامرئی‌سازی، میدان تازه‌ای از دیدار پدید می‌آورد؛ دیداری که نه بر نگاهِ سلطه، بلکه بر بازیافتِ خویشتن مبتنی است. استعمار داخلی، همان‌گونه که فانون می‌گوید، با فروپاشاندن تصویر فرد از خود آغاز می‌شود. وقتی زنی، از آموزش، از کار، از مشارکت مدنی، از سخن‌گفتن، و حتی از راه‌رفتن در خیابان منع می‌شود، آن‌چه هدف گرفته می‌شود، تنها آزادی بیرونی نیست، بلکه ساختار روانی فاعلیت است. قدرت می‌خواهد زن را قانع سازد که «تو چیزی نیستی، مگر در پنهانی و فرمان‌پذیری‌ات». اما زن افغان، دقیقاً در دل این استراتژی انکار، شکلی از سوژگی پنهان را فعال می‌کند—سوژگی‌ای که نه بر تملک فضا، بلکه بر تملک معنا استوار است. در نتیجه، آنچه استعمار می‌خواهد به منطقه‌ی خلوت، فراموشی و تسلیم تبدیل کند—خانه، حجاب، خلوت—از سوی زن، به اقلیم‌های تولیدِ معنا بدل می‌شوند. خانه، نه تنها جای سکون، بلکه میدان سازمان‌دهی می‌شود؛ حجاب، نه تنها پوشاندن، بلکه نوعی تاکتیک برای پایداری؛ خلوت، نه خلأ، بلکه پناهگاه حافظه و یادگیری. این معکوس‌سازی، جوهر مقاومت در وضعیت پسااستعماری است: جابه‌جاییِ معنا از قلمرو سلطه به قلمرو سوژه. از منظر تحلیلی-فلسفی، این فرایند را می‌توان نوعی مقاومت معنایی در لایه‌ی ناخودآگاه اجتماعی دانست. زن افغان، حتی بدون تریبون، بدون سلاح، بدون رسانه، و گاه حتی بدون زبان، در حال بازنویسی رابطه‌ی خود با بدن، با مکان، و با هویت است. این بازنویسی، نه در سطح گفتمان رسمی، بلکه در سطح ریزکنش‌هایی صورت می‌گیرد که قدرت قادر به کنترل کامل آن نیست: نگاه، حرکت، خواباندن کودکان با قصه‌های نافرمانی، یاد دادن حروف در پشت درهای بسته، پنهان‌کردن دفتر یادداشت زیر فرش، و ارسال تصاویر گمنام به جهان. این‌جا، فاعلیت زن، از وضعیت حاشیه‌ای به مرکز مقاومت پنهان بدل می‌شود. مقاومت زن، به‌مثابه نوعی مقاومت پسااستعماری بومی‌شده، در غیاب نیروی بیرونی رهایی‌بخش، خود را درون خویش می‌سازد. آن‌گونه که فانون تأکید می‌کند، استعمارزدایی حقیقی، نه با حذف استعمارگر، بلکه با بازسازی فاعل استعمارشده ممکن می‌شود. زن افغان، به‌مثابه این فاعل، اکنون در فرآیندی بی‌پایان از خودبازآفرینی است. در همین راستا، باید توجه داشت که این مقاومت پنهان، نه نوعی انفعال زیبایی‌شناسانه یا رمانتیزه‌کردن سکوت است، بلکه کنشی‌ست که از طریق تدوین هنجارهای زیستن در وضعیت ممنوعیت، امر سیاسی را بازتعریف می‌کند. زن افغان، بدون آن‌که قدرت را در سطح تقابل فیزیکی به چالش بکشد، قدرت را در سطح معنا، در سطح زمان، در سطح یادگیری و ماندگاری، از درون می‌فرساید. او به ما می‌آموزد که حتی در دل پروژه‌ی گسترده‌ی غیرانسان‌سازی، امکان بازیافت انسان‌بودن وجود دارد. اما این امکان، نه در سطح حقوقی، بلکه در سطح هستی‌شناختی-زیباشناختی‌ست: زیستنِ نانوشته، سخن‌گفتنِ بی‌صدا، و آموختنِ ممنوع. زن افغان، با تبدیلِ موقعیت حاشیه‌ای به کانون تجربه‌ی سوژگی، به مهم‌ترین فاعل استعمارزدایی از درون بدل می‌شود. او بدنش را نه چون مسئله، بلکه چون ابزار بازیافت خویشتن به‌کار می‌برد؛ و این بدن، بدل می‌شود به آینه‌ی ترک‌خورده‌ای که استعمار در آن چهره‌ی خود را دیگر نمی‌شناسد. دقیقاً در این ناتوانی استعمار از بازشناسی چهره‌ی خویش، رخدادی فلسفی پدید می‌آید: فروپاشی اقتدار در لحظه‌ای که خودآگاهی‌اش مختل شده است. قدرت، در مواجهه با زنی که در دل سکوت معنا خلق می‌کند، سردرگم می‌شود؛ زیرا او را یا باید قربانی ببیند، یا غایب، یا تابع. اما زن افغان، هیچ‌کدام نیست: او حضور دارد، اما نه در تعریفی که قدرت توان شناسایی‌اش را داشته باشد. و این، بنیادین‌ترین ضربه به نظم استعمار داخلی‌ست: ظهور سوژه‌ای که در طبقه‌بندی قدرت، جای مشخصی ندارد. در این‌جا، استعمار به وضعیتی مشابه آن‌چه در روان‌کاوی لاکانی به‌عنوان نگاه تهی‌کننده‌ی ابژه تعبیر می‌شود، دچار می‌گردد: ابژه (زن) دیگر صرفاً چیزی برای دیدن نیست، بلکه بازمی‌نگرد. قدرت، خود را در نگاه زن می‌بیند، اما این بازتاب، تحقیرآمیز است. چرا؟ چون آن زن، بر خلاف انتظار، هنوز سوژه است—حتی در غیاب همه‌چیز. و این حضور خیره‌کننده‌ی بی‌مخاطب، قدرت را با بحران هستی‌شناختی مواجه می‌کند. زن افغان، در این وضعیت، نه صرفاً در برابر استعمار داخلی مقاومت می‌کند، بلکه آن را از درون تحلیل می‌برد. او نه مبارزه‌ای علنی که قدرت بتواند به‌سادگی آن را سرکوب کند، بلکه مقاومتی نامتقارن و زیرپوستی را پیش می‌برد: مقاومتی که به‌شکل تله‌ای فلسفی عمل می‌کند. قدرت، برای انکار او نیاز به رؤیت دارد، اما رؤیتِ زن، قدرت را در مقام نگاه‌کننده، متزلزل می‌کند. به‌عبارت دیگر، زن افغان با بازتعریف نسبتِ خود با حذف، نوعی پارادوکس هستی‌شناختی در بطن سلطه می‌آفریند. او در حالی‌که حذف شده، حاضر است؛ در حالی‌که ساکت شده، سخن می‌گوید؛ و در حالی‌که ناپدید گشته، همچنان نگاه می‌کند. این سه‌گانۀ حضور در دل غیاب، زبان در دل سکوت، و نگاه در دل نامرئی‌بودن، نه‌فقط مقاومت، بلکه مداخله‌ای در معماری حقیقت است. استعمار داخلی، اگرچه می‌کوشد با مصادره‌ی زبان، بدن، زمان، و حافظه، سوژه را از خویش تهی سازد، اما زن افغان به ما می‌آموزد که تهی‌شدن نیز می‌تواند میدان مقاومت باشد. زیرا از دل این خلأ، می‌توان شیء نشد، می‌توان تبدیل به رخداد شد. و رخداد، همان‌گونه که دلوز و گتاری تصریح کرده‌اند، چیزی نیست که نظام بتواند به‌تمامی درون خود هضم کند. رخداد، همیشه مازاد است؛ همیشه فراتر؛ همیشه آستانه‌وار. در این معنا، زن افغان تنها یک فرد سرکوب‌شده نیست، بلکه تجسم امر ناهضم‌پذیر برای ساختار قدرت است. او را نمی‌توان روایت کرد، زیرا در روایتی نمی‌گنجد. نمی‌توان حبس‌اش کرد، زیرا بدن‌اش، فراتر از دیوارها، در معانی جاری‌ست. نمی‌توان به سکوت وادارش کرد، زیرا سکوت‌اش، پر از صدای امر ناگفتنی‌ست. در نهایت، زن افغان به نقطه‌ای از هستی می‌رسد که دیگر بازنمایی‌ناپذیر می‌شود؛ نه چون نمی‌توان تصویرش را دید، بلکه چون هر تصویر، از حقیقت او عقب می‌ماند. او، به‌مثابه کنشی زنده، رخدادی‌ست که نمی‌توان در نظریه‌ای بسته‌بندی‌اش کرد، نمی‌توان به مدل مقاومت تقلیل‌اش داد، و نمی‌توان حتا به قهرمانِ روایی بدل‌اش کرد. او، سوژه‌ای‌ست که در فقدانِ معنا، معنای تازه‌ای از سوژگی را ابداع کرده است. درست در همین‌جا، استعمار به فروپاشی نزدیک می‌شود. زیرا لحظه‌ای که سوژه‌ی سرکوب‌شده، خود را از منطق استعمار فراتر می‌برد—نه با خشونت، بلکه با خلق معنای غیرقابل مهار—لحظه‌ای‌ست که ساختار به بازنگری خود مجبور می‌شود. زن افغان، با ایستادن در خلأ، با ساختن از ویرانه، با حرف‌زدن در سکوت، به ما نمی‌گوید که چگونه باید مقاومت کرد؛ بلکه نشان‌مان می‌دهد که چگونه حتی بودن، خود شکلی از مقاومت است. اگر بودن، خود مقاومت است، پس باید بار دیگر به بازنگریِ هستی‌شناسیِ کنش بازگردیم. در منطق سنتی فلسفه‌ی غرب، کنش با قصد، اراده، هدف و نتیجه تعریف می‌شود؛ کنشی که باید علتی داشته باشد و غایتی را دنبال کند. اما زن افغان، در وضعیت استعمار داخلی، کنش را از این منطق هدف‌مندی جدا می‌سازد. او نه برای پیروزی، نه برای تغییر فوری، و نه برای مخاطب، بلکه برای نفسِ بودن در جهانی که انکارش کرده کنش می‌کند. و این، رادیکال‌ترین شکل عمل‌گرایی است: کنشی بی‌ضمانت، بی‌پاداش، بی‌پناه. در این‌جا، بودن، خود بدل به یک رخداد سیاسی-فلسفی می‌شود. بودن، دیگر امری بدیهی نیست؛ بلکه به‌مثابه چیزی دشوار، پرمخاطره، و خلاق ظاهر می‌شود. زن افغان، از بودن‌اش چون ماده‌ی خامی برای دگردیسی استفاده می‌کند. از زخم، واژه می‌سازد. از ترس، روایت. از محو، حضور. و درست همین‌جا، فاصله‌ی میان «حضور فیزیکی» و «حضور معنایی» به‌طرز دردناکی شکاف برمی‌دارد. زن، حتی وقتی ناپدید می‌شود، هنوز معنا دارد؛ حتی در غیابِ تن، ردپای معنا باقی‌ست. این است همان جایی که استعمار نمی‌تواند دست یابد: حوزه‌ی معنا. قدرت، می‌تواند بدن را زندانی کند، صدا را خاموش سازد، اما معنا را نمی‌تواند ضبط کند. معنا، از مرزهای جغرافیا عبور می‌کند، در حافظه‌ی جمعی حک می‌شود، در نگاه دخترکانی که در سکوت آموخته‌اند، بازتاب می‌یابد. و زن افغان، در غیاب رسانه و روایت رسمی، خود بدل به روایت می‌شود—روایتی که از پنهان‌کاری، از شجاعت خاموش، از پافشاری بی‌صدا تغذیه می‌کند. چنین زنی، دیگر نه تنها بازمانده‌ی استعمار، بلکه معمار موقعیتی پساآخرالزمانی‌ست. زیرا او، از درون جهانی فروپاشیده، نه با بازسازی نظم قدیم، بلکه با خلق لحظه‌هایی از زندگی معنادار، خرده‌جهان‌هایی می‌سازد که از دل تروما زاده شده‌اند. این خرده‌جهان‌ها، همان فضاهای گسسته‌ی مقاومت‌اند: اتاقی که در آن دخترکی خواندن می‌آموزد، دفتری که در آن شعری پنهانی نوشته می‌شود، گوشی‌ای که پیامی بی‌نام را به بیرون می‌فرستد. در فلسفه‌ی هانا آرنت، قدرت آن‌جاست که انسان‌ها با هم باشند و دست به عمل بزنند. اما در وضعیت زن افغان، قدرت آن‌جاست که انسان، حتی در تنهایی کامل، دست به معنابخشی بزند. این قدرت، برخلاف قدرت جمعی، نه با هماهنگی، بلکه با اصرار بر فردیت رهایی‌بخش حاصل می‌شود. زن افغان، فردی‌ست که تنها مانده، اما هنوز ایستاده است. و این ایستادن، هر روز، خود نوعی آفرینش است؛ آفرینش یک خود، در جهانی که خود را انکار کرده است. در نتیجه، زن افغان در استعمار داخلی نه تنها «امر سیاسی» را بازتعریف می‌کند، بلکه امر انسانی را نیز به پرسش می‌گیرد: انسان‌بودن چیست وقتی همه‌چیز علیه توست؟ چگونه می‌توان در جهانی که تو را نمی‌بیند، هنوز خود را دید؟ و چگونه می‌توان از دیدنِ خویش، نوری پنهان اما شکست‌ناپذیر ساخت شاید پاسخ زن افغان همین باشد: نمی‌توان به من نگاه کرد، اما نمی‌توان از نگاه من گریخت.

پایان:

زن افغان پس از سقوط جمهوریت، در وضعیتی قرار گرفت که می‌توان آن را «ورطه‌ی هستی» نامید؛ جایی که نه امیدی به بیرون هست، نه پناهی در درون. اما در همین ورطه، او ایستاد. ایستادنش نه‌فقط کنشی سیاسی، بلکه شکلی از بودن است: بودنی در برابر حذف. زن افغان، فلسفه را به خیابان آورد؛ همان‌گونه که فریاد را به دل سکوت و معنا را به دل تبعید. مقاومت زنانه در افغانستان، نه در چارچوب نظریه‌های سنتی حقوق بشر، که در دلِ تفکر فلسفی معنا می‌یابد: ایستادگی به‌مثابه هستی. اما این هستی، هستی‌ای معمولی یا بدیهی نیست. آنچه زن افغان از نو پدید آورد، نوعی بودن در آستانه است؛ آستانه‌ای میان حضور و غیاب، میان صدا و سکوت، میان امید و ناممکنی. در جهانی که هیچ چیز برای ایستادن باقی نمانده بود، او ایستاد. و این ایستادن، نه وابسته به پیروزی، نه نیازمند مخاطب، و نه معطوف به آینده بود؛ بلکه صرفاً پاسخی به خودِ امکان بودن بود. زن افغان، در برابر نظامی که می‌کوشید هستی‌اش را خالی، خاموش، و بی‌معنا کند، نشان داد که می‌توان در همین خالی‌شدن‌ها، هستی را از نو معنا کرد. او به ما یادآوری کرد که کنش، همیشه فریاد نیست؛ گاه سکوت، خود فریاد است. گاه بودن، بدون آن‌که دیده شوی، خودِ سیاست است. و گاه، ساختن خویشتن در غیاب ساختار، ژرف‌ترین شکل فلسفه‌ی عمل است. زن افغان، بدون آن‌که تریبونی داشته باشد، فلسفه را با تن‌اش نوشت؛ در کوچه‌هایی که دیگر از آنِ او نبود، در زبانی که از او پس گرفته شده بود، و در فضایی که تنها تبعید را برایش باقی گذاشته بود. او نشان داد که انسان، حتی در اوج انکار، می‌تواند آفریننده‌ی معنا باشد. و این معنا، در سکون، در خلوت، در حذف و در زخم، خود را آشکار می‌سازد؛ نه چون سخنی بلند، بلکه چون حضوری بی‌قابل چشم‌پوشی. زن افغان، با هر گامی که در تاریکی برداشت، افق فلسفه را گسترش داد؛ فلسفه‌ای که نه در متن‌های دانشگاهی، که در اتاق‌های پنهان آموزش، در اشک‌هایی که فرو نخوردند، و در صدایی که حتی در خاموشی، شنیده می‌شود، متجلی است. پس در پایان، باید گفت: زن افغان، نه فقط سوژه‌ی مقاومت، بلکه سوژه‌ی بازتعریف فلسفه‌ی مقاومت است. او از خاکستر جمهوریت، از فروپاشی امید، از شکنجه و ترس، امکانی تازه برای بودن آفرید—بودنی که نه قابل مصادره است، نه قابل حذف، و نه قابل خاموشی. بودن زن افغان، اکنون خود یک متن است؛ متنی که باید آن را با زبان فلسفه خواند، با جان فهمید، و با سکوت به آن پاسخ داد. اما این سکوت، خود خالی از معنا نیست؛ بلکه گاه، تنها زبان ممکن در جهانی‌ست که تمام زبان‌های رسمی آن، مصادره شده‌اند. سکوت، در این مقام، نه پذیرش شکست، که امتناع از سخن‌گفتن در زبانی‌ست که حقیقت را دفن می‌کند. زن افغان، با ایستادن در مرز سکوت و سخن، در واقع فلسفه‌ی گفتار را زیر سؤال می‌برد: آیا همیشه گفتن، راه گفتن است؟ آیا همیشه صدای بلند، فریاد است؟ در واقع، آنچه زن افغان بر ما آشکار می‌سازد، نه فقط امکانی برای ایستادگی، بلکه شکلی دیگر از فهم‌پذیری هستی است: فهمی که نه از منطق قدرت، بلکه از منطق رنج، از زبان زخم، از حافظه‌ی فراموش‌شده تغذیه می‌شود. فلسفه، اگر بخواهد همچنان با هستی گره بخورد، ناگزیر است که سکوت زن افغان را نیز بخواند؛ چون در آن سکوت، رساترین پرسش‌های هستی نهفته است. آیا می‌توان در غیاب نهاد، معنا ساخت؟ آیا می‌توان بدون امکان سخن‌گفتن، خود را معنا کرد؟ آیا می‌توان بدون هیچ امیدی به تغییر، هنوز به‌مثابه انسان زیست؟ زن افغان، پاسخ تمام این پرسش‌ها را، نه در خطابه، که در زیستنِ روزمره‌ی خود نوشته است. و این زیستن، بی‌هیچ ضمانت بیرونی، بدون انتظار نجات، بدون افق روشن، اما با تمام نیروی اصیل انسانی‌اش، نوعی بازگشت به بنیاد فلسفه است: پرسش از چگونه‌بودن در دل ناممکنی. از این منظر، زن افغان را باید چون رخدادی فلسفی درک کرد؛ نه صرفاً چون قربانی سیاست، بلکه چون حضور پرسش‌گر در برابر سیاست. او فلسفه را از صندلی‌های دانشگاهی به سطح خاک برگردانده است: به خیابان، به دیوارهای خانه، به کتاب‌های پنهانی، و به سکوت‌هایی که شبانه در تاریکی زمزمه می‌شوند. در جهانِ پساسقوط، زن افغان نه آینده را می‌سازد، نه گذشته را احیا می‌کند؛ او صرفاً از بودن خود دفاع می‌کند. اما همین دفاع، در بستر انکار تام، به عالی‌ترین سطح آفرینش بدل می‌شود. این آفرینش، آفرینش یک خویشتن است؛ نه خویشتن آرمانی، بلکه خویشتنی زنده، زخم‌خورده، ایستاده. پس اگر قرار است فلسفه در زمانه‌ی ما هنوز زنده باشد، باید به صدای این خویشتن‌ها گوش دهد. باید در برابر زن افغان سکوت کرد—نه از سر بی‌تفاوتی، که از سر فروتنی. چراکه او، بدون آن‌که کتابی بنویسد، فصلی نو به هستی اضافه کرده است.

منابع مرتبط:

سیمون دوبووار، جنس دوم.

ژاک دریدا، درباره‌ی نوشتار

موریس بلانشو، ادبیات و مرگ

هاناآرنت، وضع بشر

ژان پل سارتر، اگزیستانسیالیسم و اصالت بشر

فرانتس فانون، دوزخیان روی زمین

جودیت باتلر، زندگی نامطمئن: قدرت‌های سوگ و خشونت

گایتری چاکراورتی اسپیوک، آیا فرودست می‌تواند سخن بگوید؟، در مجموعه مقالات مطالعات پسااستعماری

هانا آرنت، درباره انقلاب

ژیل دلوز و فلیکس گتاری، هزار فلات