طنز در مثنوی معنوی؛ زن جوحی و مفتون شدن قاضی بر وی

دسته: تحلیل
نویسنده: عدیل غزنوی
1404/03/05
10:55 ق.ظ
بازدید: 26

پایگاه خبری تحلیلی روایت : حضرت مولانا”رح” حکایت زیبا و عالی را در دفتر ششم مثنوی با تمثیلات نازک و قشنگ که روح حکایت را زنده می کند ارائه می دهد. جوحی که از شدت فقر و بیچارگی رنج می‌برد و این جوحی یک زبیا و قشنگ داشت مردی هوس باز به بهانه این مقصد که دام بیاندازد زن نزد قاضی آن زمان رفت و از شوهر ناسازگار خود به پیش قاضی حکایت نمود، قاضی با دیدن این زن زیبا و قشنگ محو و شوکه شد و عاشق شدن قاضی با یک نگاه اول وی به زن آغاز شد. قاضی با دیدن آن و سراسیمه‌گی هدفش را به پیش گرفت و قاضی به زن زیبا و قشنگ گفت در محکمه خیلی متقاضی زیاد است و کار شما در اینجا اجرا نمی‌شود شما می‌توانید یک ساعت مشخص از طرف شما انتخاب شود و به خانه من بیابید که در آن‌جا به تمام سخنان تان دقیق گوش نماییم و به حل مشکل تان برسم زن غرّار برای قاضی گفت: هیچ جایی بهتر از خانه من نیست پس شما به خانه من بیاید.

(طنز – ۷)

جوحی هر سالی ز درویشی به فن
رو بزن کردی کای دلخواه زن
چون سلاحت هست رو صیدی بگیر
تا بدوشانیم از صید تو شیر
قوس ابرو تیر غمزه دام کید
بهر چه دادت خدا از بهر صید
رو پی مرغی شگرفی دام نه
دانه بنما لیک در خوردش مده
کام بنما و کن او را تلخ‌کام
کی خورد دانه چو شد در حبس دام
شد زن او نزد قاضی در گله
که مرا افغان ز شوی ده‌دله
قصه کوته کن که قاضی شد شکار
از مقال و از جمال آن نگار
گفت اندر محکمه‌ست این غلغله
من نتوانم فهم کردن این گله
گر به خلوت آیی ای سرو سهی
از ستم‌کاری شو شرحم دهی
گفت خانهٔ تو ز هر نیک و بدی
باشد از بهر گله آمد شدی
خانهٔ سر جمله پر سودا بود
صدر پر وسواس و پر غوغا بود
باقی اعضا ز فکر آسوده‌اند
وآن صدور از صادران فرسوده‌اند
در خزان و باد خوف حق گریز
آن شقایق‌های پارین را بریز
این شقایق منع نو اشکوفه‌هاست
که درخت دل برای آن نماست
خویش را در خواب کن زین افتکار
سر ز زیر خواب در یقظت بر آر
هم‌چو آن اصحاب کهف ای خواجه زود
رو به ایقاظا که تحسبهم رقود
گفت قاضی ای صنم معمول چیست
گفت خانهٔ این کنیزک بس تهیست
خصم در ده رفت و حارس نیز نیست
بهر خلوت سخت نیکو مسکنیست
امشب ار امکان بود آنجا بیا
کار شب بی سمعه است و بی‌ریا
جمله جاسوسان ز خمر خواب مست
زنگی شب جمله را گردن زدست
خواند بر قاضی فسون‌های عجب
آن شکرلب وانگهانی از چه لب
چند با آدم بلیس افسانه کرد
چون حوا گفتش بخور آنگاه خورد
اولین خون در جهان ظلم و داد
از کف قابیل بهر زن فتاد
نوح چون بر تابه بریان ساختی
واهله بر تابه سنگ انداختی
مکر زن بر کار او چیره شدی
آب صاف وعظ او تیره شدی
قوم را پیغام کردی از نهان
که نگه دارید دین زین گمرهان

(مثنوی معنوی، دفتر ششم، صص، ۹۸۸- ۹۸۹‌ )

حضرت مولانا”رح” حکایت زیبا و عالی را در دفتر ششم مثنوی با تمثیلات نازک و قشنگ که روح حکایت را زنده می کند ارائه می دهد. جوحی که از شدت فقر و بیچارگی رنج می‌برد و این جوحی یک زبیا و قشنگ داشت مردی هوس باز به بهانه این مقصد که دام بیاندازد زن نزد قاضی آن زمان رفت و از شوهر ناسازگار
خود به پیش قاضی حکایت نمود، قاضی با دیدن این زن زیبا و قشنگ محو و شوکه شد و عاشق شدن قاضی با یک نگاه اول وی به زن آغاز شد.
قاضی با دیدن آن و سراسیمه‌گی هدفش را به پیش گرفت و قاضی به زن زیبا و قشنگ گفت در محکمه خیلی متقاضی زیاد است و کار شما در اینجا اجرا نمی‌شود شما می‌توانید یک ساعت مشخص از طرف شما انتخاب شود و به خانه من بیابید که در آن‌جا به تمام سخنان تان دقیق گوش نماییم و به حل مشکل تان برسم زن غرّار برای قاضی گفت: هیچ جایی بهتر از خانه من نیست پس شما به خانه من بیاید.
با این کار افسون زن قاضی را به دام انداخت. و قاضی که چشم بصیرت آن کور شده بود و بسوی خانه زن جوحی روان شد و چند لحظه سپری نشده بود که جوحی طبق معمول به خانه آمد و زمانی که قاضی از آن با خبر شد خود را برای نجات در بین صندوق خالی در گوشه از خانه قرار داشت پنهان کرد جوحی با قیافه ای اخم آلود و لب و لُنجی آویخته وارد خانه شد و با صدایی بلند که قاضی هم بشنود به همسرش خطاب کرد : ای زن! چرا این قدر از من بدگویی می کنی ؟ به تازگش شنیده ام به محکمه رفته ای و علیه من طرح دعوا کرده ای ؟ آخر انصاف هم خوب است . مگر من هست و نیستم را به پای تو نریخته ام ؟ چرا اینقدر جفا می کنی؟ و تمام دار و ندار من یک صندوق خالی است که در گوشۀ خانه قرار دارد.
تازه این صندوق لعنتی هم بلای جانِ من شده، چون مردم خیال می کنند که من کالاهایی نفیس در آن ذخیره کردهام. برای همین است که کسی به من نه قرضی می دهد و نه اعانتی . من همین فردا این صندوق را وسط بازار در برابر چشم عابران به آتش درمی کشم تا همگان بدانند که جوحی آهی در بساط چیزی ندارد. قاضی با شنیدن آن سخنان در آن صندوق تنگ و تاریک مثل بید بر خود لرزید که مبادا به رسوا در بین مردم و خلق نشود.
زن با خیلی ناله و فغان ساختگی گفت: ای مرد دست از دیوانگی بردار؟ جوحی بلند شد ریسمان آورد و گرداگرد صندوق پیچاند و گفت فردا این صندوق را برای فروش به بازار می‌ببرم و فردا آنروز یک مرد را به مُزد گرفت و صندوق را به کرایه داد تا با پشت خود به بازار برساند،

قاضی که آبروی خود را بر باد می دید عاجزانه از درون صندوق برای این مرد که صندوق به پشت خود گرفته صدا کرد : حمّال ، حمّال …
حمّال لحظه ای صبر کرد و با تعجب به اطراف در نگریست که منشأ صدا را پیدا کند امّا کسی را ندید. ناچار به راهش ادامه داد. هنوز چند قدمی جلوتر نرفته بود که دوباره همان صدا را، منتهی کمی بلندتر شنید. ترس بر او چیره شده بود پیش خود گفت: نکند این صدای هاتف غیبی است.

شاید هم صدای اَجنّه است که با من سرِ عِناد و ناسازگاری نهاده اند؟ امّا کمی که بیشتر دقت کرد دید صدا از داخل صندوق می آید. قاضی هر طور که میسر بود به حمّال بیان کرد که نزد معاون قاضی برود و از قول قاضی به او بگوید که هر چه زودتر بیاید و این صندوق را بطور دربسته بخرد و با خانۀ قاضی ببرد. نایب قاضی دوان دوان سر رسید و به جوحی پیشنهاد خرید صندوق را داد و پس از چانه زدن های زیاد بالاخره صد دینار داد و صندوق را بازخرید و به خانۀ قاضی انتقال داد و بدینسان قاضی از مهلکۀ رسوایی نجان یافت و در عوض جوحی و همسرش نیز برای یکسال از نظر مالی تأمین شدند . امّا سال دیگر که جوحی دوباره به تنگدستی دچار آمد از زن خواست که به سرای قاضی رود و شکایت سال گدشته را تجدید کند. زن از بیم لو رفتن نقشه، زنی را ترجمان خود کرد تا بَثُّ الشَّکوا کند . قاضی پس از استماع سخنان ترجمان گفت که شوهر این زن باید در محکمه حاضر شود. جوحی در محکمه حاضر شد و چون از اِفلاس خود سخن آغاز کرد. قاضی با اینکه سال گذشته چهره اش را ندیده بود از لحن کلامش او را شناخت و به طنز و تعریضی ظریف گفت :

نوبت من رفت ، امسال آن قمار
با دگر کس باز ، دست از من بدار

دکتر فروزانفر منبع این حکایت را از حکایتی هزار و یک شب دانسته است.
محمد علی اسلامی ندوشن در باب این حکایت حضرت مولانا”رح” می‌گوید: ( جوحی تمثیل از طبقه بی‌نوا و فقیر است که اثر فقر و بیچارگی روزگار فکرش را به راه‌های انحرافی و غلط به خرچ می‌دهد. و قاضی در حکایت تمثیلی از گروه از فاسدان است که با استفاده از علم و دانش به جان و ناموس مردم دست دراز می‌کند در حالی‌که باید این طبقه از مال و جان مردم حفاظت کنند) و در این حکایت چهار نقش وجود دارد که اول جوحی و زن جوحی، قاضی و صندوق بیان شده است جوحی کنایه از نفس انسان یا شیطان است و زن جوحی و
قاضی انسان که گرفتار نفس شده است و مراد از آن صندوق، تمثیلی از اسباب است که جسم ما از لذت بخش است.
در این حکایت از مولانا قصه زن مکار و نیرنگ‌باز را به قالب طنز می‌کشد که برای انسان‌ها به‌ گونه‌ای دام در راه او افتاده است و انسان‌ها را زمانی که در مسیر بسوی حضرت حق “ج” در حرکت اند تلاش می‌نمایید که آنها را قربانی آز و هوس شان گرداند و در بند خود با گِره های سخت بسته می‌کند و این همه نیرنگ‌ها و فریب در عمل شیطانی جابه‌جا اند و شیطان که تعهدش به‌خاطر منحرف کردن انسان‌ها بوده همیشه در تلاش این بود بتواند به وسیله نفس و چیزیکه جز از انسان است آنرا به انحرافات بکشاند. این نفس چیزیست که انسان آنرا نهایت دوست می‌دارد یعنی شیطان در تلاش است که با وسیله‌ای خود انسان، آنها را به هلاکت و گمراهی می‌کشاند.

نوشته های مرتبط :