پیران طریقت در نقش ستون پنجمی

دسته: تحلیل
نویسنده: ساعی
1404/02/06
11:05 ق.ظ
بازدید: 14

پایگاه خبری تحلیلی روایت : در قرن نوزدهم و بیستم میلادی، افغانستان به‌منزلهٔ دهلیز نبرد اطلاعاتی، به میدان رویارویی نیروهای اطلاعاتی کشورهای بریتانیا، فرانسه، آلمان، ایتالیا، روسیه، ترکیه و جاپان بدل شد. در میان این کشورها، نقش بریتانیا، آلمان و روسیه برجسته‌تر بود. علاقه‌مندی جهانی به گسترهٔ کوهستانی خراسان (افغانستان کنونی)، نخستین‌بار در اوایل سدهٔ نوزدهم شکل گرفت؛ زمانی که ناپلیون در صدد بود از مسیر روسیه یا ایران به هند دست یابد و از این‌رو به افغانستان توجه یافت. این سیاست به آلمانی‌ها به ارث رسید؛ آنان واخان و تبت را دهلیز عبور به هند بریتانیایی می‌پنداشتند. پس از شکست آلمان در جنگ‌های جهانی، روس‌ها وارث این سیاست شدند.

در قرن نوزدهم و بیستم میلادی، افغانستان به‌منزلهٔ دهلیز نبرد اطلاعاتی، به میدان رویارویی نیروهای اطلاعاتی کشورهای بریتانیا، فرانسه، آلمان، ایتالیا، روسیه، ترکیه و جاپان بدل شد. در میان این کشورها، نقش بریتانیا، آلمان و روسیه برجسته‌تر بود.
علاقه‌مندی جهانی به گسترهٔ کوهستانی خراسان (افغانستان کنونی)، نخستین‌بار در اوایل سدهٔ نوزدهم شکل گرفت؛ زمانی که ناپلیون در صدد بود از مسیر روسیه یا ایران به هند دست یابد و از این‌رو به افغانستان توجه یافت. این سیاست به آلمانی‌ها به ارث رسید؛ آنان واخان و تبت را دهلیز عبور به هند بریتانیایی می‌پنداشتند. پس از شکست آلمان در جنگ‌های جهانی، روس‌ها وارث این سیاست شدند.

کارزار جاسوسی و اطلاعاتی بریتانیا

انگلیسی‌ها به‌سبب همسایگی با جنوب افغانستان، توانستند در لایه‌های گوناگون اجتماعی، سیاسی و فرهنگی مردم نفوذ کنند. سیلی از جاسوسان انگلیسی تحت عناوینی چون ملا، سید، پیر، خواجه، حضرت، سیاح، طبیب، تاجر، ترجمان، معلم، مستخدم، مهاجر و پناهندهٔ سیاسی وارد افغانستان شدند. نمونه‌هایی از این نفوذ عبارت‌اند از:
میجر ایلدرد پاتینجر، در سال‌های ۱۸۱۱ تا ۱۸۴۳م، در لباس تاجر وارد کابل شد. او در ۱۸۴۱م در کوهستان شمال کابل فعالیت می‌کرد و در ۱۸۴۲م جزء گروگانان انگلیسی در دست مبارزان ملی بود.
مستر کیمپبل، در حملهٔ سال ۱۸۳۳م شاه شجاع به قندهار، افسر یک کندک نظامی بود. پس از اسارت، مسلمان شد و امیر دوست‌محمدخان به او رتبهٔ افسری داد و با معاش چهارصد روپیه، او را قوماندان توپخانهٔ اردوی کابل ساخت. در سال ۱۸۳۹م، هنگام حملهٔ مجدد انگلیس و شاه شجاع، وی با نام جدید شیرمحمدخان به صف آنان پیوست و افسر گارد شاهی شد. پس از بازگشت امیر دوست‌محمدخان به قدرت، کیمپبل قوماندان اردوی ۱۵۰۰۰ نفری بلخ گردید و عبدالرحمان (امیر آیندهٔ افغانستان) را به شاگردی‌اش گماشت.
قضیهٔ تغارشاه، مردی مجهول‌الهویه که در زمان امیر شیرعلی‌خان در مزار شریف ظاهر شد و با ریاکاری در دربار بلخ نفوذ یافت، نمونه‌ای بارز از عملکرد ستون‌پنجمی‌ها بود.
رابرت لیچ، یکی دیگر از جاسوسان انگلیسی بود که در بخش‌های شرقی افغانستان فعالیت می‌کرد.
از جمله جاسوسان غیرانگلیسی، می‌توان به غلام‌محمد هندی و موهن‌لال هندی اشاره کرد. موهن‌لال در ایران با نام آغا حسین کشمیری و در افغانستان با نام ملا مرزا قلی کشمیری شناخته می‌شد.
ماجرای قاضی‌های سریالی جاسوس که نهایتاً به قاضی غلام‌قادر ختم شد، از شجره‌ای جالب برخوردار است. جد او از درباریان سردار سلطان‌محمدخان طلایی (والی پشاور) بود. قاضی قادر، فرزند قاضی فضل و نوهٔ قاضی حسن، به دربار امیر شیرعلی راه یافت و در انتشار جریدهٔ شمس‌النهار، نگارش مقالات، موعظه‌ها و آموزش نظامی سهم داشت. او خود را سکرتر نظامی در امور خارجی امیر می‌خواند و از جملهٔ مشاوران ارشد بود. بسیاری از اصول‌نامه‌های نظامی که واژه‌های اصیل لشکری را با اصطلاحات نامأنوس جایگزین کردند، حاصل تلاش‌های اوست. در جنگ دوم افغان–انگلیس، نقش قاضی عبدالقادر تعیین‌کننده بود: او عضو هیئت مذاکرات امیر با جنرال استولیتوف روسی بود، متن معاهدهٔ افغانستان و روس را مشاهده کرد و ۵۴ مکتوب مکاتبهٔ امیر با قوماندان نظامی روس، کافمن، را به انگلیسی‌ها تحویل داد. او حتی در سفر امیر به شمال افغانستان و اعزام هیئت مذاکره به آسیای مرکزی نیز همراه بود.

کارزار جاسوسی و اطلاعاتی آلمان – ایتالیا

آلمانی‌ها در سال ۱۹۱۵ میلادی وارد عرصه‌ی بازی‌های جدی اطلاعاتی در افغانستان شدند. این فعالیت‌ها، در سال ۱۹۱۶ با استفاده از نفوذ روحانیون در مرزهای جنوبی کشور، جنبه‌ی عملی به خود گرفت. در این زمان، «هاینریش»، افسر ارتش امپراتوری آلمان، در چارچوب مأموریت «نیدرمایر – هینتیگ»، نقش کلیدی در افغانستان ایفا کرد. او در رأس هیأتی نظامی–دیپلماتیک از سوی آلمان به کابل فرستاده شد. هدف اصلی این هیأت، ترغیب امیر حبیب‌الله‌خان به پیوستن به قدرت‌های مرکز (آلمان، عثمانی، اتریش–مجارستان) در جنگ جهانی اول و رویارویی با بریتانیا بود. این اقدام، بخشی از راهبرد جنگ نامتقارن آلمان علیه بریتانیا بود که شامل تحریک شورش در هند بریتانیایی از مسیر افغانستان می‌شد.
«نیدرمایر» و «ورنر هینتیگ» به مدت دو سال در افغانستان شبکه‌ای از جاسوسان، مأموران تبلیغاتی و اطلاعاتی را مدیریت کردند. در کابل، مرکز فرماندهی این عملیات، مدیران اطلاعاتی آلمان (هینتیگ، نیدرمایر و گروبا) نقشه‌ای برای ضربه‌زدن به منافع انگلیس در هند از مسیر افغانستان و تبت طراحی کرده بودند.
نیدرمایر، که بعدها در تحقیقات خود در زندان شوروی سخن می‌گفت، اذعان کرد: «ما توانستیم با دادن هدایای بزرگ در میان رهبران قبایلی، نفوذ قابل‌توجهی کسب کنیم» [نبرد افغانی استالین، ص ۴۸].
در این میان، جاسوسان و مأموران اطلاعاتی ایتالیایی همچون انستیلوتی، ماریوا و اونکارو نیز با آلمانی‌ها هم‌پیمان شدند. از سال ۱۹۳۰ تا ۱۹۴۰، طرح مشترکی میان سرویس اطلاعاتی ایتالیا (SIM) و سازمان اطلاعاتی آلمان (آبوهِر) برای تحریک خیزش‌های قبایلی علیه بریتانیا در مناطق مرزی و مهار قوای نظامی بریتانیا در مرزهای شمالی هند به اجرا درآمد. این اقدامات، بخشی از راهبرد دفاعی قدرت‌های محور برای محافظت از جبهه‌ی مصر محسوب می‌شد.

فقیر ایپی

یکی از نمونه‌های برجسته‌ی این بازی‌های اطلاعاتی، استفاده از میرزا علی‌خان وزیری، مشهور به فقیر ایپی بود. ایتالیا و آلمان در سال ۱۹۳۸ به تجهیز و پشتیبانی از او پرداختند. البته فقیر ایپی پیش از آن، در سال ۱۹۳۶ میلادی، قیام علیه انگلیسی‌ها را آغاز کرده بود. او که از خاندان مذهبی شناخته‌شده‌ای در وزیرستان برخاسته بود، رهبری قیام قبایل توری‌خیل را بر عهده داشت. [نبرد افغانی استالین، ص ۲۸۲]
در سال ۱۹۳۳، فقیر ایپی در خوست، همراه با لشکر خود در حمله‌ی شبانه به رهبری «فقیر لیونی» شرکت کرد. «فقیر لیونی» یکی از روحانیون بزرگ در دره‌ی خایسور و مسعودی‌ها بود. شمار جنگجویان فقیر ایپی در آن زمان به یک‌هزار نفر می‌رسید که از میان افغانستانی‌ها جذب شده بودند. [همان، صص ۲۸۳، ۲۹۴]
ایتالیا، در سال ۱۹۳۸، از طریق افغانستان به حمایت مالی از فقیر ایپی پرداخت. گزارش‌ها نشان می‌دهند که در سال ۱۹۴۱، مبلغی بالغ بر ۳۰۰ هزار افغانی و پرداخت ماهانه‌ی ۱۲۵۰۰ پوند استرلینگ در ازای خدمات او به محور آلمان–ایتالیا پرداخت شده است. این مبلغ قرار بود در صورت موفقیت عملیات خیزش قبایل، به ۷۵ هزار پوند افزایش یابد. این اسناد نشان می‌دهند که رهبران قیام علیه انگلیسی‌ها نیز، هرچند به‌ظاهر قهرمان، در عمل تحت کنترل سازمان‌های اطلاعاتی قدرت‌های محور و با هماهنگی دولت افغانستان عمل می‌کردند.

حضرات، پیرسالاری و انسداد اجتماعی

آیا رهبران مذهبی سنت‌گرا در افغانستان صرفاً عاملان سنت بوده‌اند یا بازیگران فعال در مهار توسعه و تداوم نظم نیمه‌استعماری کشور؟
خانقاه‌ها، تکیه‌گاه‌ها و حلقه‌های ارادت، به بستری برای بازتولید نظم ایستا و همسویی با منافع بیرونی بدل شدند. در این میان، نقش «پیرها» و «حضرات» – به‌ویژه در قالب رهبران طریقت‌های صوفیانه و شبکه‌های مذهبی – جایگاهی فراتر از هدایت معنوی یافت و در تاروپود ساختارهای قومی، محلی و حتی سیاسی تنیده شد. آنان در عمل، به ستون‌پنجم در جغرافیای سیاسی افغانستان بدل گردیدند. روشن است که هیچ‌کدام از این پیران و حضرات با انگیزه‌ی عرق ملی پا به میدان نگذاشته بودند و برای آنان، صرفاً منافع شخصی و خانوادگی اهمیت داشت.

بر اساس اسناد بایگانی اطلاعاتی روسیه و بریتانیا

یکی از مأموران هینتیگ در سوریه، محمد سعید گیلانی، پیر طریقت قادریه بود که در میان قبایل پشتون به «پیر شامی» شهرت داشت. کاکای او، حسین گیلانی، مفتی اعظم اورشلیم (بیت‌المقدس) بود. برلین در نظر داشت از طریق پیر سعید گیلانی، مردم وزیری را بسیج کرده و امان‌الله‌خان، شاه مخلوع افغانستان را دوباره به قدرت برساند.
گیلانی‌ها با دریافت مبالغ هنگفت از سوی آلمانی‌ها وارد بازی اطلاعاتی شدند. پیر سید سعد گیلانی جرگه‌ی قبایل پشتون را فراخواند و اعلام قیام علیه ظاهرشاه کرد. قبایل مسعودی و وزیری، در ازای دریافت سکه‌های نقره‌ای به وزن ۱.۵ تن، نیرویی پنج‌هزار نفره را در خدمت پیر سید سعد گیلانی قرار دادند. در سال ۱۹۳۸، شورشیان به رهبری گیلانی به شهر غزنی حمله کردند، اما شکست خوردند. [نبرد افغانی استالین، ص ۲۹۸]
در ظاهر، چنین به نظر می‌رسید که خاندان‌های پیر و حضرت در دو جبهه‌ی مخالف قرار دارند. اما رخدادهای بعدی نشان دادند که بریتانیایی‌ها از این خاندان‌ها بیشترین بهره‌برداری را کردند. گیلانی‌ها، در ازای دریافت ماهانه ۲۵ هزار پوند استرلینگ و تضمین انتقال به بغداد، با بریتانیا وارد همکاری شدند. این توافق، به فروکش‌کردن شورش‌های قبایلی انجامید. [سازش‌نامه‌ی متکاف، نبرد افغانی استالین، ص ۳۰۵]
البته این سازش زمانی به نتیجه رسید که اتحاد جماهیر شوروی، ایالات متحده‌ی آمریکا و بریتانیای کبیر در جنگ جهانی دوم در یک جبهه علیه آلمان قرار گرفتند.

منابع:
نبرد افغانی استالین، یوری تیخانوف (ترجمه‌ی عزیز آریانفر)
The Great Game، پیتر هاپکرک
اسناد بایگانی بریتانیا (India Office Records)