ضرورت بازتعریف از مفهوم روشنفکری بخش نخست

دسته: تحلیل
نویسنده: باسط بسام
1403/12/19
12:02 ب.ظ
بازدید: 51

پایگاه خبری تحلیلی روایت : یک اشاره: روشنفکری چیست؟ این پرسشی است که بسیار پرسیده شده و بسیار پاسخ یافته است. با این وجود، هنوز بسیار بار، میتوان آنرا از نو پرسید و پیرامون آن اندیشید. پرسشهایی همانند این پرسش به دلیل ماهیت کلی آنها و سیالیت نهفته در ماهیت پدیدهی پرسیده شده، هیچگاهی پاسخ قطعی و نهایی نمی-یابند. وانگهی بگذریم از اینکه، پردازش انسان به مسایل اینچنینی به ناچار پدیدارشناسانه است و به هیچروی نمیتواند پدیدهی پیچیدهی روشنفکری در دام یک خوانش خاص بیفتد. پرسش از چیستی روشنفکری، پرسشیست پویا. پویایی این پرسش، این امکان را فراهم میکند که بتوان هربار از نو آنرا پرسید، اندیشید و باز تعریف کرد. اما اکنون، ضرورت بازپرسیِ این پرسش چیست؟ به ویژه برای روشنفکر افغانستانی؟.

یک اشاره: روشنفکری چیست؟ این پرسشی است که بسیار پرسیده شده و بسیار پاسخ یافته است. با این وجود، هنوز بسیار بار، میتوان آنرا از نو پرسید و پیرامون آن اندیشید. پرسشهایی همانند این پرسش به دلیل ماهیت کلی آنها و سیالیت نهفته در ماهیت پدیدهی پرسیده شده، هیچگاهی پاسخ قطعی و نهایی نمی-یابند. وانگهی بگذریم از اینکه، پردازش انسان به مسایل اینچنینی به ناچار پدیدارشناسانه است و به هیچروی نمیتواند پدیدهی پیچیدهی روشنفکری در دام یک خوانش خاص بیفتد. پرسش از چیستی روشنفکری، پرسشیست پویا. پویایی این پرسش، این امکان را فراهم میکند که بتوان هربار از نو آنرا پرسید، اندیشید و باز تعریف کرد. اما اکنون، ضرورت بازپرسیِ این پرسش چیست؟ به ویژه برای روشنفکر افغانستانی؟.
این نوشته در نخستین گام، به روی یک ضرورت تمرکز میکند: ضرورت طرح یک پرسش و بر مبنای آن ضرورت بازتعریف مفهوم روشنفکری در افغانستان با توجه به چالشهای این مرز و بوم و نیز، البته با نیم-پردازی بر بالای چگونه پاسخ دادن به این پرسش که این نیمپرداز به نوعی کانالیزه کردن مساله است به آنچه که من خود با آن درگیرم. به هر جهت این نوشته بنا ندارد که خود، تعریفی از مفهوم روشنفکری به دست بدهدف اما سعی دارد راهی برای خوانشی پروبلماتیکال از روشنفکری نشان بدهد. گریز از تعریف، هر چند با تاکید مکرر بر لزوم تعریف، در واقع اقتضای خود مسالهی مورد بحث و وفادار ماندن، به عنوان انتخاب شده در این جستار است. زیرا بحث این جستار، تعریف کردن روشنفکری نیست، بحث کانونی آن، لزوم تعریف و روشن-کردن مفهوم روشنفکری و در پهلوی آن چهگونه تعریف کردن آن با توجه و با تاکید بر چالشهای جامعهی ما است. پس به رغم تاکید شدید این جستار به تعریف انضمامیِ مفهوم روشنفکری، خود این جستار، عهدهدار ارائه-ی تعریف آن نیست. اینکه به ویژهگیهای پدیدهی روشنفکری اگر اشاره میشود، دلیل آن در پیشنهادی نهفته است که این نوشته میکوشد در لابلای بحث خود، با التفات به کار روشنفکری، پیش بنهد.

۱. این اتفاق ممکن است در هر جایی بیفتد اما به خصوص، آنچه ما در افغانستان شاهد بوده و هستیم، این است که تمام رهیافتهای مدرنیت مانند آزادی، سیکولاریم، فیمنیسم، روشنفکری و چیزهایی از این دست که برای ما در جهت رسیدن به یک جامعهی آزاد، خویشتندار، مدارامحور، حق و قانونمدار لازم بوده و هست، از آنجا که از جانب پرچمداران آنها درست تعریف و شناسانده نشده است؛ همواره این مفاهیم در اذهان عموم و به همین ترتیب در دهان عموم، به دشنامواژههایی تبدیل شدهاند که صرفن محض تمسخر و برچسپزنیهای اهانتآمیز تهوبالا و مصرف میشوند. شاید روشنفکران ترویج این مساله را تقصیر نیرویهای خورد و بزرگ تحجرگرا و افراطی بدانند، اما این در واقع چیزی بیش از فرافکنی نیست، و در اصل اذعان به شکست است. روشنفکری که در زیر پای شعار دشمن خورد شود، هر چیز میتواند باشد جز روشنفکر. زیرا این رسالت خود روشنفکران است که خود را ثابت کنند نه رسالت قطب مخالف. قطب مخالف دشمن است و دشمن کمر میبندد که تو را از معرکه بدر کند نه اینکه بیاید دست نوازش بر سر تو بکشد. پس روشنفکر خود عهدهدار است که نه تنها قرائت درستی از خود به دست دهد؛ بل نیز بر عهدهی وی است حتا این برداشتها را بشکند. روشن-فکری راه رفتن در سنگزاری است که پر از سنگلاخ و صخرهی اسطوره، کلیشه، شعار و ابتذال است. روشنفکر موجودی است مردمی. به همین دلیل او همواره در معرض ابتلا به ابتذال است. این ابتذال به خوبی میتواند، دامن مفهوم روشنفکری را بگیرد، کما اینکه گرفته است. پس حراست از خویشتن، در عین حفظ خصلت مردمی بودن، بر عهدهی خود وی است. دکتر اردبیلی مینویسد: « وظیفهی روشنفکر نه سوار شدن روی موج تودهها، بلکه دقیقن به چالش کشیدن اسطورههای ذهنی آنهاست»(مهدی اردبلی؛ پرتابهای فلسفه؛ ص ۵۲). او در ادامه چنین میافزاید: «روشنفکر نباید به بهانهی یدک کشیدن صفت مردمی، مردمپسند شود»(همان). روشنفکر اساسن نباید مردمپسند شود که در واقع باید ضد توهمات مردم و اسطورههای ذهنی آنها عمل کند.
حقیقت این است که در جامعهی ما از زمان باب شدن اصطلاح منورالفکری و سپسها اصطلاح روشن-فکری، ابتدا لازم بوده و هست، -و البته اکنون بیشتر- که خود چیستی پدیدهی روشنفکری بررسی شده و به عنوان یک مفهوم در کانون مباحث روشنفکران قرار بگیرد. البته کارهای جستهگریخته صورت گرفته، اما به صورت کلی پرتوی پیرامون مفهوم روشنفکری افگنده نشده است. برای همین مدام این توهم در فضای رسانه-ای-مجازی و حتا در فضای واقعی میچرخد که گویا هرکسی چند کتاب خواند، صرف نظر از اینکه در چه حوزهی کتاب خوانده است، روشنفکر نامیده میشود. یکی از دلایل ایدهی باز تعریف مفهوم روشنفکری، جلوگیری از تعاریف و برداشتهای مبتذلیست که در ذهنیت عمومی- خواه ذهنیت نیروهای موافق، خواه ذهنیت نیروهای مخالف، روشنفکری را در کتاب، سیگار، نیکتایی، آتئیسم و معاملات آزادانهی جنسی تعریف میکند. این گونه تعاریف، حتا اگر محض متلکپرانی و تمسخر هم ابراز شوند، گفتواژههای صرف و بدون کارکرد و پیامد نیستند. در واقع ابزارهای قوی و کارایی در دست گروههای ضد روشنفکری و نوگرایی هستند که با تبلغ و ترویج آن به خوبی میتوانند تنفر از مدرنییت، روشنگری و خود پدیدهی روشنفکری را ایجاد کنند. شکستن این فضا، رسالت فرشتهها نه که رسالت خود روشنفکر است. روشنفکری که خود در باب شدن آن تقصیر دو سویه دارد: نخست با لباس روشنفکری رفتاری غیر روشنفکرانه اما تحت لوا و ژست روشنفکرانه انجام داده است؛ و دو دیگر اینکه به دلیل روشنفکری میبایست فعالیت، نقد، تفکر و تولید متن به صورت تیوریک و سیستماتیک و در زیر لوای یک نظام اندیشگانی خاصی میکرد که متاسفانه که چنین نکرده است و اگر کاری هم صورت گرفته است، بدون داشتن یک نظام اندیشگانی، مانند رسم معمول سنت، در دام قال فلانی بوده است. با این تفاوت که سنتگرایان میگویند، مثلن، قال امام غذالی، آنها میگفتند یا هنوز میگویند قال مستر هایدگر یا قال نیچه. بگذارید یک شوخی بکنم: این قال قال گفتنها شبیه و نیز با حلاوت خاله خاله گفتنهاست. حالا خالهی یکی میتواند امام غذالی باشد و خالهی یکی میتواند هر زالی. هدف در این تمثیل، تاکید روی کلمهی حلاوت است. لذتبردن از نقل قول است. این نقل قولها به خوبی، غیبت فکر را در هر دو سو نشان میدهد. به هرحال برای شکستن این فضا، تعریف و شناساندن درست روشنفکری لازمی است و این کاریست که پیش-کسوت آن میباید خود روشنفکران باشند. اما چگونه میتواند روشنفکر چنین کاری را انجام بدهد؟ پاسخ من این است: ایستاد شدن به روی خرد خویشتن. خود همین خردخودبنیاد، به شکلی از شعار در آمده است و در فضای ما دچار ابتذال شده است. اما در اینجا خردخودبنیاد را نه صرفن به مثابهی خردخودبنیاد روشنگری که در پهلوی، آن به خردی پیوند میدهم که در دل یک گفتمان، ولو با شعار پستمدرنیستی، به صورت سیستماتیک و نظام یافته، میاندیشد. یعنی بر بحرانی تمرکز میکند که زیر پرچمی منطقی خاصی از استدلال و توجیه، آنرا به کانون تفکر فرا میخواند.
روشنفکر از آنجا که به بحرانهای اساسی جامعه، فرهنگ و سیاست میپردازد، همواره خطر ابتلای او به بیماریها، ابتذال و آلودهگیهای این ساحتها وجود دارد. یعنی این امکان که او گرفتار چیزی شود که آنرا به چالش میکشد. به همین اساس روشنفکر باید خود را از نو تعریف و در برابر این پیشآمدها حراست کند. این از یک جهت، از جهت دیگر ممکن است شهوت شهرت و غریزهی توصیف شدن از سوی مردم و مخاطب، روشن-فکر را به موجودی تبدیل کند که با روایت شیک از مسایل در راستای پسند مردم و مخاطب دست به کنشگری بزند. در چنین پیشآمدی روشنفکر خودش به یک قدیس مبدل میشود. به یک ابتذال. ابتلای روشنفکر به بیماری مردمپسندی زوال قطعی روشنفکر است. در نتیجه روشنفکر برای پاسبانی از خویشتن همواره به ذکاوت و فکر ضرورت دارد. این پاسبانی ممکن نیست مگر اینکه روشنفکر با مساله/چالش و یک نظامی خاصی از تفکر/دیدن و پردازش باشد که این نظام خود نیز بالضروره، میباید دارای منطق خاصی از تبیینگری باشد.
2. آنچه من از ضرورت باز تعریف روشنفکری میگویم، منظور آوردن چند نقل قول از آدرنو، ادوارد سعید، بابک احمدی و دیگران نیست. بلکه در اصل، منظور ارائهی تعریف و در واقع خوانشی است از مفهوم روشنفکری که بتواند و اساسن میباید، خود را همراستا کند با بغرنجها و چالشهای اساسی جامعه. این هم-راستایی بیان چالش و نق زدن صرف نیست. پرداختن به گرهگاهها و بزنگاههای اصلی چالش است که ممکن پیامدهای مخربی برای روشنفکر داشته باشد. زیرا، در چنین پردازشی نوک پیکان نقد روشنفکر فرهنگ را در تمام ابعاد آن نشانه میرود. نخستین پیامد ممکن است این باشد که روشنفکر محبوبیتاش را به دلیل نقد اسطورهها و ذهنیت مردم از دست بدهد و در معرض تکفیر از سوی همین مردم که روشنفکر برای اصلاح و بهبود اوضاع و احوال آنها میکوشد قرار بگیرد و از جانب دیگر، زندان حکومت انتظار او را بکشد. اما این تاوانی-ست که در صورت پیشآمدن آن، روشنفکر باید آنرا بپردازد. به هر حال این رسالت روشنفکر است که به بغرنجهای جامعه در لایههای پنهان و آشکار آن بیندیشد و نظاممند و تیوریک، یعنی پروبلماتیکال و مسالهبنیاد، آنرا بیان و به یک گفتمان تبدیل کند. در این پردازش نظامند و تیوریک است که روشنفکر به نیروی تفکر نیاز دارد و البته همین امر است که روشنفکر را از سطح نقل قول صرف و طرح بیروش و پشتوانهی مباحث فرا میبرد. روشنفکر ما اکنون باید شهامت تفکر و در نتیجه نقد را داشته باشد و به بنیادها و ریشهها بیندیشد و نه قیل و قالهای بیبنیاد و بی ریشه و فاقد پشتوانه تیوریکال.
فرا رفتن روشنفکر ما از سطح گزارشگری صرف اندیشهها، و شهامت او به تفکر اکنون به گونهی بسیار شدید لازمیاست. البته محض اشاره بگویم که با معرفی اندیشهی دیگران مخالفتی ندارم، اما فراخوانی که پیش مینهم این است که روشنفکر در سطح بیان اندیشههای دیگران نماند و فرا برود به تفکر. چون اگر بخواهد به بحرانهای جامعه بپردازد، راه دیگری نیست. در پرانتز نیز به این اشاره کنم که نقد قلب تپندهی روشنفکر است، اما نقد از کانال تفکر میگذرد. تاریخ اندیشهی بشر اینرا به خوبی نشان میدهد. ناقدی بدون تفکر وجود ندارد. در واقع ناقد بدون تفکر جوک بیمزهیی است که حتا نمیتوان به آن خندید.
بنا بر این در این باز اندیشی، حتا پیرامون خود مفهوم روشنفکری، در کنار بهره بردن از اندیشههای دیگران، نیاز اساسی ما احضار و یا شاید تاسیس قدرت تفکر است. هرچند امکان تفکر با توجه به فرهنگ دین-خوی جامعهی ما مورد تردید و پرسش است. اما باری اگر، همانند دکتر آرامشدوستدار که مسالهی امتناع تفکر در فرهنگ دینی را شکافته و بررسیده است؛ بسیار سختگیر در این مورد نباشیم و با تسامح، سطحی و یا گونه-یی از تفکر را ممکن بدانیم؛ در آن صورت است که روشنفکر، هم در بازاندیشی خودش همراستا با بغرنجهای جامعه، و هم در خلق پروبلماتیکاش در نسبت با جامعه و فرهنگ، میتواند از گزارشگری اندیشهها فرا برود و از قیل و قالهای بیبنیاد و فاقد نظریه رهایی یابد. لذا، مجهز بودن روشنفکر به نیروی تفکر و در نتیجه، داشتن یک پروبلماتیک خاص و یا چند پروبلاماتیک، شرط این باز تعریف از مفهوم روشنفکری است. چون اولی به روشنفکر چشمانداز میدهد و دومی را ایجاد میکند و برایند کلی آن رسیدن به یک نظام اندیشگانی سیستماتیک است. نقد که آنرا به درستی، جانمایهی کار روشنفکری میدانند، در یک چنین نظامی است که جان و قوت میگیرد و نتیجه میدهد. در غیر آن، تمثیل روشنفکر، تمثیلی سربازیست بدون سنگر که در دشتی مانده و در هنگام گریز و ستیز، به چارسو شلیک میکند.
اکنون، شاید این ایراد و جود داشته باشد که اینگونه باز اندیشی و یا تعریف، توصیفی نیست، بل تجویزیست. پیش از آنکه به این مساله بپردازم، در همین آغاز بگویم که این تجویزی بودن، حسن این نگاشته و مسالهی پیشنهادی آن است. مگر غیر از این است که هر پیشنهادی فکری در ماهیتاش تجویزی نباشد؟.
دلیل تجویزی بودن، ناشی از ضرورت ما در حال حاضر، برای سنجش، تحلیل و پرداختن به مسایل جامعه و بحران فرهنگی حاکم بر جامعه است. “بایدِ” تجویزی این نوشته، میکوشد تا کار روشنفکری را به اندیشیدن و سنجش انتقادی بحرانها و بغرنجهای جامعه، با داشتن رویکرد مشخص و نظام اندیشگانی روشمند و مسالهبنیاد، همسو کند. روشنفکر با توجه به خصلت مردمی بودناش، مسئول است که به مردم و چالشهای آنها بیندیشد؛ در غیر آن، او یا فیلسوف است، یا هیچ نیست.

همچنین بخوانید: ‌پولیس پاکستان از بازداشت۶۰ افغانستانی در تظاهرات هواداران عمران خان خبر داد

نوشته های مرتبط :