نقش زبان مادری در شکل‌گیری هویت فردی و جمعی

دسته: تحلیل
نویسنده: شفیق الله احدی
1403/12/04
8:43 ق.ظ
بازدید: 31

پایگاه خبری تحلیلی روایت : بارها به این موضوع اندیشیده‌ام که اگر زبان وجود نداشت، زندگی برای انسان‌ها چگونه می‌گذشت؟ ارتباطات چگونه تأمین می‌شد؟ و هویت‌های فردی و جمعی چگونه شکل می‌گرفتند؟ امروز روز زبان مادری است و این مناسبت فرصتی است تا به این پرسش‌ها بیندیشیم و صرفاً به تبریک گفتن این روز اکتفا نکنیم. نبود زبان به معنای نبود هویت فردی و اجتماعی است.

بارها به این موضوع اندیشیده‌ام که اگر زبان وجود نداشت، زندگی برای انسان‌ها چگونه می‌گذشت؟ ارتباطات چگونه تأمین می‌شد؟ و هویت‌های فردی و جمعی چگونه شکل می‌گرفتند؟ امروز روز زبان مادری است و این مناسبت فرصتی است تا به این پرسش‌ها بیندیشیم و صرفاً به تبریک گفتن این روز اکتفا نکنیم. نبود زبان به معنای نبود هویت فردی و اجتماعی است.
اگر فردی لال را در نظر بگیریم، با آنکه نقص جسمی باعث شده است او از ایما و اشاره برای برقراری ارتباط استفاده کند، اما همچنان محدودیت‌های زیادی در انتقال مقصود خود دارد. او نمی‌تواند با هرکسی ارتباط برقرار کند و منظورش را به‌روشنی برساند. حتی تصور ناتوانی در سخن گفتن، نفس‌گیر و طاقت‌فرساست. از همین رو، فردینان دو سوسور معتقد است که زبان یک واقعیت اجتماعی است. این واقعیت از آن جهت اجتماعی است که یادگیری و به‌کارگیری زبان بدون برقراری ارتباط مستمر میان فرد و جامعه‌ی زبانی امکان‌پذیر نیست. زبان چیزی جز ابزاری برای ارتباط نیست و به‌عنوان نهادی اجتماعی که وابسته به فرهنگ جامعه است، از دگرگونی‌های اجتماعی تأثیر می‌پذیرد.
بااین‌حال، حقیقت و ذات زبان فراتر از یک ابزار صرف برای ارتباط است. از نظر افلاطون و هایدگر، زبان «آشکارکننده‌ی وجود و خانه‌ی هستی» است. این بدان معناست که زبان با وجود/هستی پیوندی ناگسستنی دارد و موجودیت انسان در بستر زبان تعریف و تأیید می‌شود. بنابراین، زبان همچون «هستی» از اهمیتی اساسی برخوردار است و تلاش برای غنای آن، پیشرفت در تمامی عرصه‌هایی را تضمین می‌کند که انسان با آن‌ها درگیر است.
زبان و هویت فردی
هویت فردی با پرسش بنیادین «من کیستم؟ و چه ویژگی‌هایی دارم؟» آغاز می‌شود. شناخت کیستی خود و ویژگی‌هایی که فرد را در جامعه به عنوان شخصی مستقل معرفی می‌کند، سنگ بنای شکل‌گیری هویت فردی است. در این میان، زبان نقشی اساسی در تبلور و برجسته‌سازی این هویت ایفا می‌کند. برخی اندیشمندان میان زبان و نطق تفاوت قائل می‌شوند، اما اگر نطق را به عنوان یکی از ابعاد اجرایی زبان در نظر بگیریم، می‌توان گفت که فرد از طریق سخن گفتن هویت خویش را تثبیت کرده و در فرآیند برقراری ارتباط، به عنوان موجودی مستقل شناخته می‌شود. چنانکه ضرب‌المثل معروف می‌گوید: «تا فرد سخن نگفته باشد، عیب و هنرش نهفته باشد».
نوآم چامسکی، زبان‌شناس و فیلسوف آمریکایی، زبان را پلی میان گذشته، حال و آینده می‌داند و می‌گوید: «هر کلمه‌ای که می‌گوییم، پلی میان گذشته، حال و آینده ماست». این بیان نشان می‌دهد که زبان تنها وسیله‌ای برای انتقال مفاهیم نیست، بلکه ابزاری است که فرد را به تاریخچه، حال و چشم‌انداز آینده‌اش پیوند می‌دهد. زبان فرد را به هویت‌های بزرگ‌تر متصل کرده و این امکان را فراهم می‌آورد که در میان انبوهی از انسان‌ها، خود را بازشناسد و موقعیت خویش را در جهان مشخص کند.
لودویگ ویتگنشتاین، فیلسوف اتریشی-انگلیسی، مرزهای زبان را معادل مرزهای جهان فرد می‌داند. این دیدگاه تأکید دارد که زبان نه تنها ابزار بیان بلکه چارچوبی است که جهان فرد را تعریف و محدود می‌کند. هرچه گستره زبانی فرد وسیع‌تر باشد، ادراک او از جهان نیز عمیق‌تر خواهد شد. از این منظر، زبان مانند نقشه‌ای است که فرد به واسطه آن مسیرهای مختلف شناخت و هویت‌یابی را کشف می‌کند.
همچنین، فرانتس فانون، روان‌شناس و فیلسوف اجتماعی، بر این باور است که زبان پنجره‌ای تازه به جهان است که به روی فرد گشوده می‌شود. این نگاه نشان می‌دهد که زبان نه تنها بازتابی از هویت فردی است، بلکه ابزاری برای تعامل با جهان و کشف لایه‌های نوینی از واقعیت نیز محسوب می‌شود. از طریق زبان، فرد به درکی ژرف‌تر از خود دست می‌یابد و می‌تواند جایگاه خویش را در میان دیگران بیابد.
زبان و هویت جمعی
یکی از عوامل اساسی در شکل‌گیری هویت جمعی، زبان است. به عبارت دیگر، هویت جمعی معمولاً بر اساس ویژگی‌های مشترکی نظیر فرهنگ، ملیت، قومیت، مذهب، زبان، تاریخ، مقولات و ارزش‌های مشترک گروهی شکل می‌گیرد. این هویت نه‌تنها تعیین‌کننده‌ی ادراک یک گروه از خود و ارتباط آن با دیگران و جهان اطراف است، بلکه بستری برای حفظ و انتقال ارزش‌ها و سنت‌ها نیز محسوب می‌شود.
زبان در این میان نقش کلیدی ایفا می‌کند و همانند نردبانی این ویژگی‌ها را به هم متصل می‌سازد. این ارتباط چنان عمیق است که زبان‌شناس و فیلسوف آلمانی، ویلهلم فون هومبولت، زبان را «روح یک ملت» می‌داند و بر این باور است که اگر این روح از میان برود، ملت نیز همراه آن از بین خواهد رفت. این دیدگاه بیانگر آن است که زبان تنها وسیله‌ای برای ارتباط نیست، بلکه عاملی بنیادین در تداوم و بقای هویت ملی به شمار می‌آید.
از آنجایی که هویت جمعی بر اساس تاریخ نیز ساخته می‌شود، زبان به‌عنوان حامل تاریخ یک ملت نقشی غیرقابل‌انکار دارد.

همچنین بخوانید: «وطن فارسی» در خطر است!

رالف والدو امرسون، نویسنده‌ی آمریکایی، بر این باور است که زبان همانند ظرفی است که تاریخ یک ملت را در خود حمل می‌کند. این بدان معناست که هر زبان دربرگیرنده‌ی تجربه‌ها، روایات و حکمت‌هایی است که در طی نسل‌ها منتقل شده‌اند. از بین رفتن یک زبان نه‌تنها به معنای نابودی یک شیوه‌ی بیان، بلکه به معنای از بین رفتن بخش مهمی از حافظه‌ی تاریخی یک ملت است.
جورج اورول، نویسنده‌ی انگلیسی، گامی فراتر از این می‌گذارد و اعتقاد دارد که زبان نه‌تنها ابزار انتقال معنا، بلکه قالبی برای اندیشیدن و درک جهان است. او هشدار می‌دهد که با زوال یک زبان، شیوه‌ای از اندیشیدن و نگریستن به جهان نیز از بین می‌رود. این سخن نشان‌دهنده‌ی تأثیر عمیق زبان بر تفکر و شناخت بشری است، چرا که هر زبانی دارای ساختارها و مفاهیمی است که دیدگاه انسان‌ها نسبت به واقعیت را شکل می‌دهد.
بنابراین، زبان نه‌تنها عامل انسجام و تداوم هویت جمعی است، بلکه به‌عنوان پلی میان گذشته و آینده‌ی یک ملت عمل می‌کند. حفاظت و پاسداری از زبان، در واقع پاسداری از تاریخ، فرهنگ و اندیشه‌ی یک ملت است و بی‌توجهی به آن می‌تواند منجر به زوال بخش مهمی از هویت جمعی شود.

نوشته های مرتبط :