بحران افغانستان و نخبگان موج‌سوار

دسته: تحلیل
نویسنده: شفیق الله احدی
1403/12/01
9:13 ق.ظ
بازدید: 78

پایگاه خبری تحلیلی روایت : افلاطون نخبه را فردی می‌داند که از راه تلاش و زحمت فراوان به دانش و بینش عمیق دست یافته و به فضایل انسانی، از جمله پرهیز از سوءاستفاده از قدرت، متصف باشد. از دیدگاه او، نخبه کسی است که نه‌تنها از هوش و ذکاوت برتری برخوردار است، بلکه در بحرانی‌ترین شرایط نیز توانایی رهبری و تصمیم‌گیری درست را دارد. بااین‌حال، وی دموکراسی را نظامی ناکارآمد می‌داند، زیرا باور دارد که آزادی‌های حاصل از آن، یافتن و به‌قدرت‌رساندن نخبگان واقعی را دشوار می‌سازد. بااین‌وجود، او و همچنین ارسطو تأکید دارند که تنها نخبگان شایسته‌اند که می‌توانند جامعه‌ای را به‌درستی اداره و هدایت کنند. از سویی هم نگارنده بر این باور است که افغانستان با وجود داشتن افراد فراوانی دانش‌آموخته کشوری فاقد «بینش عمیق علمی» است.

افلاطون نخبه را فردی می‌داند که از راه تلاش و زحمت فراوان به دانش و بینش عمیق دست یافته و به فضایل انسانی، از جمله پرهیز از سوءاستفاده از قدرت، متصف باشد. از دیدگاه او، نخبه کسی است که نه‌تنها از هوش و ذکاوت برتری برخوردار است، بلکه در بحرانی‌ترین شرایط نیز توانایی رهبری و تصمیم‌گیری درست را دارد. بااین‌حال، وی دموکراسی را نظامی ناکارآمد می‌داند، زیرا باور دارد که آزادی‌های حاصل از آن، یافتن و به‌قدرت‌رساندن نخبگان واقعی را دشوار می‌سازد. بااین‌وجود، او و همچنین ارسطو تأکید دارند که تنها نخبگان شایسته‌اند که می‌توانند جامعه‌ای را به‌درستی اداره و هدایت کنند. از سویی هم نگارنده بر این باور است که افغانستان با وجود داشتن افراد فراوانی دانش‌آموخته کشوری فاقد «بینش عمیق علمی» است.
پس از فروپاشی حکومت و آوارگی مردم، به‌ویژه نخبگان، آنچه در دست این نسل مانده است فضایی رسانه‌ی و فرهنگی است که این فضای رسانه‌ای و گفتمان‌های مرتبط با افغانستان به‌شدت آشفته و مسموم شده اند. آنانی که خود را نخبگان جامعه می‌دانند، به‌جای نقش‌آفرینی مثبت و ارائه‌ی راهکارهای سازنده، عمدتاً درگیر بازنمایی گزینشی رویدادهای گذشته، نقدهای خصمانه، تخریب یکدیگر و خودزنی فکری شده‌اند. هر روز موجی تازه از مباحث و اختلافات شکل می‌گیرد، و افراد بسیاری، بدون تحلیل همه‌جانبه و بررسی ابعاد مختلف مسائل، صرفاً تحت تأثیر احساسات و فضای غالب، با آن همراه می‌شوند که نگارنده این وضع را «موج‌سواری» نخبگان می‌داند. در چنین شرایطی، قدرت تصمیم‌گیری عقلانی از نخبگان سلب شده و توان آن‌ها برای ایفای نقش مؤثر در جامعه به‌شدت کاهش میابد، چنانکه گاهی اگر کسی نقدی—حتی اصلاحی و سازنده— بر فردی وارد کند، بی‌درنگ با هجمه‌ای از سرزنش، تخریب شخصیتی و تحقیر روبه‌رو می‌شود. این وضعیت نه‌تنها به انسداد فکری و عمیق‌تر شدن شکاف‌های اجتماعی میان نخبگان انجامیده، بلکه باعث شده است که جامعه‌ی افغانستان از پتانسیل‌های فکری و مدیریتی خود بی‌بهره بماند.
اکنون پرسش اساسی این است: آیا نخبگان افغانستان می‌توانند از این چرخه‌ی معیوب بیرون بیایند و نقشی مؤثر در شکل‌دهی آینده‌ی کشور ایفا کنند؟ یا اینکه همچنان در «ناکجاها»ی فکری و جغرافیایی سرگردان خواهند ماند، بدون آنکه راهی برای بازگشت، نه لزوماً به وطن، بلکه به مسئولیت تاریخی خود بیابند؟

همچنین بخوانید: نامه‌ی به‌طالبان بدخشان

از کابل تا به ناکجاها: عملکرد نخبگان در قبال بحران افغانستان
فروپاشی حکومت در افغانستان موج گسترده‌ای از مهاجرت را به دنبال داشت، موجی که به دور و نزدیک کشیده شد و کشور را از بخش بزرگی از نیروی انسانی تحصیل‌کرده و باتجربه‌ی خود تهی ساخت. در میان مهاجران، بیشترین کسانی که افغانستان را ترک کردند، افرادی بودند که در حوزه‌ی حکومت‌داری، سیاست و مدیریت عمومی نقش و تجربه داشتند. هرچند این مهاجرت جان آن‌ها را از خطرات فوری و تهدیدهای موجود نجات داد، اما به همان میزان، کشور را از حضور و فعالیت آنان و برنامه‌ی برای آینده‌ی کشور محروم کرد. نخبگان افغانستان که تا دیروز در عرصه‌ی سیاست و مدیریت نقش‌آفرین بودند، حالا در کشورهای مختلف پراکنده شده‌اند—و در این آوارگی، نه‌تنها قدرت تصمیم‌گیری و کنش مؤثر در قبال بحران کنونی افغانستان را از دست داده‌اند، بلکه خود نیز دچار بحران هویت، انسداد فکری و ناتوانی در ارائه‌ی راهکارهای عملی شده‌اند.
یکی از پیامدهای جدی این آوارگی، سردرگمی فکری و درگیری‌های درونی میان نخبگان است. بسیاری از کسانی که فکر می‌شد روزی در افغانستان تصمیم‌ساز باشند، اکنون به‌جای تدوین راهبردهای خروج از بحران، به مباحث حاشیه‌ای، اختلافات شخصی و بازگشایی پرونده‌های گذشته مشغول شده‌اند. نقدهای خصمانه، افشاگری‌های بی‌ثمر و خودزنی‌های فکری، جای تحلیل‌های راهبردی را گرفته است. شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های فارسی‌زبان پر شده‌اند از بحث‌هایی که نه‌تنها هیچ کمکی به حل بحران موجود نمی‌کنند، بلکه موجب افزایش شکاف میان نخبگان و تضعیف هرگونه انسجام فکری و عملی می‌شوند.
با گذشت سه سال و اندی از سقوط نظام، هنوز هیچ طرح جامع و عملی برای دوران «پسا امارت» از سوی این نخبگان ارائه نشده است. نه‌تنها چنین برنامه‌ای تدوین نشده، بلکه بسیاری از چهره‌های شاخص سیاسی و فکری، آگاهانه یا ناآگاهانه، درگیر نزاع‌های فرسایشی شده‌اند که انسجام لازم برای ایجاد یک بدیل سیاسی را از بین برده است. جامعه‌شناسان بر این باورند که جوامع در شرایط بحرانی نیازمند نخبگان مسئولیت‌پذیر و همگرا هستند، اما نخبگان افغانستان، به‌جای همگرایی، درگیر شخصی‌سازی منازعات و انباشتن سرمایه‌ی اجتماعی خود در مسیرهای بی‌سرانجام ‌اند.

همچنین بخوانید: طالبان خواستار افزایش صادارت محصولات زراعتی افغانستان به اوزبیکستان شدند

میراث بحران: نخبگان و آینده افغانستان

مهاجرت ناگهانی و اجبار به ترک وطن، از منظر روان‌شناختی، نوعی «شوک هویتی» ایجاد می‌کند که می‌تواند احساس بیگانگی، اضطراب و حتی سرخوردگی را در فرد تقویت کند. برای بسیاری از نخبگان افغانستان، این وضعیت با خلأ یک مرکز ثقل سیاسی همراه شده و آنان را به‌جای تمرکز بر تدوین راهبردهای خروج از بحران، درگیر مکانیزم‌های دفاعی همچون انکار، پرخاشگری و حتی خودویرانگری کرده است. جامعه‌ای که نخبگانش بیش از آنکه به آینده بیندیشند، در گذشته‌ی خود غرق باشند، شانس چندانی برای بازسازی و عبور از بحران نخواهد داشت.
یکی از مصادیق بارز این وضعیت را می‌توان در نشست‌های مرتبط با افغانستان، از جمله نشست ویانا، مشاهده کرد. اغلب نخبگان افغانستان بر این باورند که در نبود یک استراتژی و برنامه‌ی مشخص مبتنی بر توافق جمعی، چنین نشست‌هایی دستاوردی ملموس نخواهند داشت. واقعیت نیز این است که در پنجمین دور این نشست، هیچ طرحی کارساز و مورد اجماع برای افغانستان ارائه نشده است—نشانه‌ای آشکار از این‌که نخبگان هنوز از شوک ناشی از فروپاشی نظام بیرون نیامده‌اند و همچنان درگیر فضاسازی‌های رسانه‌ای‌اند، بی‌آنکه چشم‌اندازی عملی و روشن برای آینده‌ی کشور ترسیم کرده باشند.
تا زمانی که چارچوب گفتمان درباره‌ی آینده‌ی افغانستان از مباحث فردمحور و پراکنده به یک گفت‌وگوی جمعی تغییر نکند، و تا هنگامی که فضا از تبلیغات و فضاسازی‌های کاذب به بستری واقعی برای شکل‌گیری یک توافق ملی درباره‌ی افغانستانی آزاد و دموکراتیک تبدیل نشود، بحران ادامه خواهد یافت. در این میان، نخبگان کشور همچنان سرگردان و مشغول حاشیه‌هایی خواهند ماند که ثمره‌ای جز تفرقه و پراکندگی نخواهد داشت. نجات افغانستان، بیش از هر زمان دیگر، مستلزم خروج از این چرخه‌ی معیوب و بازتعریف نقش نخبگان در مسیر بازسازی کشور است.

همچنین بخوانید: درنگی به سخنان شکریه بارکزی؛ افغانستان و بحران قومگرایی

نوشته های مرتبط :