مروری بر کتاب روشنفکر و هویت اثر آبتین امیری

دسته: تحلیل
نویسنده: عبدالخالق "فرهنگ"
1403/11/30
12:09 ب.ظ
بازدید: 24

پایگاه خبری تحلیلی روایت : کتاب روشنفکر و هویت در تلاش است تا ماهیت روشنفکری به صورت عموم و روشنفکر دینی و پیوند آن با هویت را بصورت خاص به بررسی بگیرد؛ زمینه و زمانه آن‌را تحلیل نموده و سیر تاریخی آن‌را بیان دارد. همانطور که هر متفکر اسلامی در برابر مقوله‌های این چنینی باید از رهگذر عقل و نقل بگذرد و در تحلیل و تعلیل شان نقل را و عقل را مدار قرار دهد، امیری نیز این رسالت را کماحقه در این رساله اداء نموده است. نکته مهم و بسا ارزشی اینکه او هرگز وجود روشنفکری/روشنفکری دینی را منکر نشده است و قبول دارد که روشنفکری یک رسالت و یک نیاز است.

“شاید اولین مسلمان که ضرورت ایجاد روح تازه در اسلام را احساس کرد شاه‌ولی‌الله دهلوی باشد، ولی آن کس که اهمیت و سنگینی این وظیفه را به تمام دریافت جمال الدین افغانی بود که از ژرف نگری او در تاریخ فکر حیات اسلامی با تجربه وسیعش از اطوار و آداب آدميان او را حلقه‌ی اتصال زنده‌ای میان گذشته و آینده ساخت”
(اقبال لاهوری ؛ بازسازی اندیشه دینی در اسلام ص ۱۷۵)
کتاب روشنفکر و هویت در تلاش است تا ماهیت روشنفکری به صورت عموم و روشنفکر دینی و پیوند آن با هویت را بصورت خاص به بررسی بگیرد؛ زمینه و زمانه آن‌را تحلیل نموده و سیر تاریخی آن‌را بیان دارد.
همانطور که هر متفکر اسلامی در برابر مقوله‌های این چنینی باید از رهگذر عقل و نقل بگذرد و در تحلیل و تعلیل شان نقل را و عقل را مدار قرار دهد، امیری نیز این رسالت را کماحقه در این رساله اداء نموده است.
نکته مهم و بسا ارزشی اینکه او هرگز وجود روشنفکری/روشنفکری دینی را منکر نشده است و قبول دارد که روشنفکری یک رسالت و یک نیاز است.
او با ذکر نمونه هاي از قرآن و تاریخ در تلاش است تا ریشه‌های این جریان را در اصلاحات اجتماعی پیدا کند که پیامبران در صدد نهادینه ساختن آن بودند.

رساله مذکور دارای سه بخش است:
الف: روشنفکر و روشنگری
نشان می‌دهد که چگونه روشنفکر باید یک مصلح اجتماعی و یک روشنگر واقعی باشد و از گذشته تاریخی چگونه الهام بگیرد و تولید اندیشه کند.

ب: ظهور جریان روشنفکری در غرب و شرق
بیانگر نا همسانی بلوغ روشنفکری در غرب و شرق است و اینکه چرا در غرب روشنفکری موفق و در شرق نا موفق بود.

ج: در مسیر روشنفکری دینی
که در پیوند روشنفکری با هویت و اصالت و خصوصیات یک روشنفکر دینی متمرکز است.

همانطور که سنت‌گرایی و مدرنیته نقاط مقابل هم نیستند. (زیرا هر سنت امروزه همان ایده/عمل مدرن دیروز بوده و هر مدرن امروز، فردا تبدیل به سنت خواهد شد؛ بلکه باید هر سنت و مدرن با معیار های عقلی سنجش گردد.) روشنفکری نیز نقطه مقابل سنت نیست بلکه نکته مقابل ارتجاع است.
“چون ارتجاع دفاع کورکورانه از سنت‌ها است…، ارتجاع راهی به سوی بندگی انسان در دام خرافات، اوهام و هوسها یا هم نوعانش است، ارتجاع روشنگری را بر نمی تابد، لذا جوامع را قرن‌ها عقب تر از زمان نگه می‌دارد.” ( صص ۴۴_۴۵)
او روشنفکری را می‌ستاید که تمام سنت‌ها را مضمحل اعلام نکند، زیرا چنین عمل منجر به بی هویتی محض می‌شود، عمل که سالیان متمادی است استعمار با کشور‌های جهان سومی می‌کند.
او در رساله اش از عقلانیت سازنده و مخرب یاد می‌کند، و شاید این ایده وام از باور‌های اقبال لاهوری بوده باشد زیرا وی حاکمیت عقل در تمدن غرب و خالی بودن آن از معنویت و بریده‌ی از اخلاق و دین را نمی پذیرد و بر عکس معنویت خشک و بی روح حاکم بر شرق را نیز رهگشا نمی‌داند.
مسئله تعهد و تکلیف در برابر اجتماع را با عقل سازنده گره می‌زند و تنها روشنفکر را رسالت‌مند معرفی می‌کند که با درک هویت و اصالت‌ها به اصلاح و ترمیم اجتماع اقدام می‌کند، او منتقد وضع موجود است، و دیانت عامه پسند و را نمی پذیرد بلکه در صدد وفاق دیانت با عقلانیت است و خرافه زدایی می‌کند.
“اما عقلانیتی که به سر در گمی انسان در هستی…ختم شود، چنین عقلانیتی یا خواسته در مسیر انحراف و نابودی انسان قرار دارد (مثل عقلانیت فرعونی و نمرودی برای به بندگی کشیدن انسانها) یا عقلانیتی است که نا خواسته بر فطرت و اصالتهای وجودی انسانها خط قرمز می کشد تا در برابر حل هر مشکل، مشکلی عمیق‌تر برای او پدید آورد و بر سر درگمی او بی‌افزاید (مثل نظریات انحرافی مارکس و فروید)” ص ۴۰
در این رساله روشنفکری در غرب یا همان رفرمیسم طبیعی و سیستماتیک معرفی شده است، که نتیجه مبارزات و تلفات زیادی بوده است، از تبعید و تعذیب گرفته تا اضطهاد عقاید را شامل بوده، تا اینکه در نتیجه انسانیت پاپها را برخ کشیدند و جایگاه قدسی‌آنها را خدشه دار کرده اند.
” واقعیت این است که آنچه در غرب رخ داد حاصل تکامل، بلوغ و طی شدن مسیر طبیعی مرحله‌ی گريز از جهالت و تاریکی بسوی عصر روشنگری و رنسانس بود.” ص ۶۳
اما این جریان در شرق با تقلید از جریان غرب و نشخوار همان ایده‌ها بدون در نظر داشت زمینه و زمانه شکل گیری آن در غرب و بدون تحلیل وضع موجود در جوامع شرقی و بدون در نظر داشت تفاوت‌های بنیادی بین مسیحت غربی و دین اسلام صورت گرفت.
طوریکه هر روشنفکر که از غرب باز گشت بقول اقبال (لباس غربی را پوشید) و در اولین قدم باورهای صد ساله مردم را زیر سوال برده و مورد تاخت تاز قرار داد.

همچنین بخوانید: با «کتاب آدم‌های احمق» آشنا شوید!

“سیر طبیعی برای روشنگری در جوامع شرقی هرگز طی نشد، روشنفکران در جوامع شرقی هرگز هزینه روشنفکران غربی را برای آگاه سازی عمومی جامعه‌ی خود نپرداختند” ص ۶۵
اصلاحات امانی در تاریخ افغانستان بعد از سفرش به اروپا شاهد زنده‌ی این مدعاست، وی بدون در نظر داشت هویت و اصالت فرهنگی افغانستان دست به اصلاحات آرمانی زد که عمر حکومت‌اش را کوتاه ساخت، و تعصب را در دفاع‌ از سنت چه مشروع و چه غیر مشروع؛ شیر ساخت که در مقابل هر تغییر واکنش نشان دهد.
“روشنفکران در جوامع شرقی آنطور که شایسته بود سنت و اصالت خود را برسمیت نشناختند و از این نکته کلیدی غافل مانند که گونه جهش علمی و فکری که بتواند برای جوامع شرقی اسلامی مفید باشد باید محصول همین جوامع باشد.” ص ۶۴
تولید اندیشه در غرب و تقلید از آراء آنها و تطبیق آن با جامعه کاملا مجزا از بُعد هویتی و فرهنگی بزرگ ترین اشتباه بود که روشنفکران شرق اسلامی در صدد آن بر آمدند و جهد شان بی توفیق ماند.
اما در غرب این اصلاحات بدون انکار دین صورت گرفت.
“اما پروتستانها هرگز ایمان را انکار نکردند و به ضديت اصل دین نپرداختند و حتی مدعی حذف دین از اجتماع و سیاست نشدند.” ص ۹۱
“مذهب پروتستان واکنش در برابر عوامل درون کلیسای مسیحیت، یعنی فساد کشیشان و نادانی مؤمنان بود.”
(سید احمد موثقی؛ جنبشهای اسلامی معاصر ص ۱۱۱)
اما اینکه آیا پیوند روشنفکری با اسلامی، ایرانی، افغانستانی، عربی، مارکسیستی و غربی صحيح است یا خیر؟
“حق طلبی به عنوان یکی از اصول روشنفکری به معنای وجود روح حقیقت طلبی و پویایی فکری روشنفکر است و این بدین مفهوم نیست که روشن فکر برای حفظ حقیقت طلبی نباید به هیچ ارزشی پای‌بند باشد و هیچ نظم خاص را بپذیرد و نظریاتش را نباید با الهام گیری از منابعی خاص ارائه دهد. مهم این است که روشنفکر منطقی و اصلاح‌گر باشد.” ص ۹۷
اما بحث ظرفیت دین اسلام و تطبیق آن با گذر زمان قضیه حل شده در تاریخ اسلام است.
اقبال لاهوری در کتاب (بازسازی اندیشه دینی در اسلام، ص ۲۵۶) نقل قول از هورتن پژوهشگر و شرق شناس چنین می‌نویسد:
” در فاصله قرن دوم تا پنجم هجری نزدیک به یک صد مکتب کلامی در اسلام به وجود آمد این واقعیت نه تنها گواه صادقی بر توسعه پذیری اندیشه اسلامی بلکه نشان فعالیت بی وقفه نخستین متفکران اسلامی می باشد… روح اسلام آنقدر پهناور است که باید گفت عملاً مرز نمی شناسد، اسلام به استثنایی عقاید ملحدانه همه اندیشه های قابل پذیرش ملل پیرامونش را جذب کرده و آنها را در جهت خاص توسعه و تکامل خویش به کار گرفته است.”
تولید اندیشه‌های کلامی، فقهی و فکری در اسلام گواه بر این است که اسلام قابلیت سازش با ایده‌های متفاوت را داراست و از زمان بسته شدن دروازهٔ اجتهاد این واقعیت در شرق اسلامی روز بروز کم رنگ شده رفته است.
اقبال نیز با پایه قرار دادن اجتهاد به عنوان اصل حرکت در ساختار اسلام باور با توافق اسلام با ایده‌ها/ یافته‌های بشری را در گذر زمان ملموس تر از مخالفت آن می‌داند.
“… آن ماده گرایی که فزیک در آغاز خود را نیازمند آن می‌دانست به سرعت رو به زوال می‌رود، و چیزی نخواهد گذشت که دین و علم بتوانند سازگاری متقابل و موثقی کشف کنند… ولی، در مورد تفکرات فلسفی این نکته را نیز باید یاد آور شد که نهایتی وجود ندارد.” ( اقبال لاهوری؛ بازسازی اندیشه دینی در اسلام، پیشگفتار مولف ص ۳۰)
شاید ابن تیمیه حرانی (متولد ۶۶۱ ه) بعد از سقوط بغداد که مرکز حیات فکر اسلامی محسوب می‌شد، اولین اصلاح‌گر باور‌های دینی در جهان عرب باشد، او با وجودی‌که خودش را حنبلی می‌دانست اما تقلید ( پیروی کور کورانه ) را نقد می‌کرد، و مدعی آزادی اجتهاد بود.
اندیشه‌های او در تأسیس مکتب سلفیت‌معاصر توسط محمد بن عبدالوهاب رهگشا بود، محمد بن عبدالوهاب در صدد ساختن نظم نوین سیاسی و فقیهی بود.
اما سیدجمال‌الدین افغانی الهام بخش ایده اصلاح در سراسر جهان اسلام است، او رویای پان‌اسلامیسم را در سر داشت، و باورش باین بود که وفاق علم و دین بسی مستدل‌تر از خلاف شان است؛ رد بر نوشته‌ی ارنست رنان در باب عدم سازگاری علم و دین و عدم موجودیت فلسفه اسلامی( رنان فلسفه‌ی اسلامی را بازگوی فلسفه‌ یونان می‌دانست و قائل به هیج نوآوری در فلسفه‌ی اسلامی نبود.) کرد، و باور داشت که اگر اسلام به‌درستی تبیین شود همان گونه که در عصر طلایی تمدن باروری‌اش ثابت شد امروزه نیز توافق آن با یافته‌های بشری ملموس‌تر می‌باشد، او راه چگونگی تعامل با غرب را آغاز کرد و همواره در تلاش بود تا هم‌فکران در عالم اسلامی بیابد.
دو جریان موازی که در شکل گیری نحله‌ها و حرکت‌های بعدی نقش بسزای داشتند بعد از رنسانس در جهان اسلام جان گرفتند.

همچنین بخوانید: گروه‌گرایی و اندیشه‌ورزی؛ چرا درخت فلسفه در جهان اسلام بیخ نگرفت؟ (2)

یکی جریان سلفیت اصلاحی که از سید جمال الدین افغانی شروع و تا اقبال لاهوری و شریعتی و دیگر سلفیت جهادی از محمد بن عبدالوهاب شروع تا رشید رضا و افکار حاکم خشونت طلب امروزه.
هر دو جریان در صدد توسعه و ترقی دنیای اسلام کار می‌کردند ولی در عمل سلفیت اصلاحی نه می‌خواست غرب را کاملأ رد و نه قبول کند. راه میانه را ترسیم می‌کرد.
ولی سلفیت جهادی بیشتر جنبه پس‌زننده نسبت به دست‌آوردهای غربی داشت.
اما بعدها جریان‌های مختلف ظهور کردند و همیشه سنگ بنای تمدن پویا را می‌خواستند به سینه بکوبند ولی متاسفانه هم‌چنان در حد نظریات و بعضا بشکل گروه‌های با باور‌های انقلابی و کنش‌های تعصبی بمیان آمدند.
اخوان المسلمین (بعدها القاعده و حزب التحریر)، جماعت اسلامی پاکستان، حرکت‌های اسلامی در افغانستان خمیره از دو جریان سلفیت اصلاحی و جهادی بودند؛ که اغلب پله خشونت طلبی و سلفیت جهادی رشد چشم‌گیر تری در جوامع اسلامی داشت، این‌حرکت ها همواره در تولید اندیشه‌های آرمانی موفق تر بودند، که نه راه بازگشت به سلف هموار گردید و نه ترقی و پویایی حاصل آمد.
ولی امروز بر مسلمانان است تا با تدبیر و بصیرت کامل تر راه پویایی و رسیدن به تمدن اسلامی و انسانی را بپیمایند و شکل تازه‌ی از مبارزه و سعی را در پیش گیرند، افکار مستعمل که باعث کهنه شدن‌شان شده از میان بردارند و با تعهد کامل در مسیر از نور قدم بگذارند؛ زیرا تاریخ اسلام پر است روشنفکران بدون تعهد و متعهدان بدون تخصص.

“این فتوای تاریخ است که هرگز افکار کهن و مستعمل که در میان قومی که آنها را کهنه کرده جان دوباره نگیرد” (منقول)

همچنین بخوانید: کابل؛ نومیدی مردم و کساد بازار کتاب

نوشته های مرتبط :