سرگذشت دولت‌ها در افغانستان: چگونه جامعه قبیله‌ای مانع از ایجاد یک دولت مدرن می‌شود؟

دسته: تحلیل
نویسنده: محمد علی حسینی
1403/11/27
10:35 ق.ظ
بازدید: 41

پایگاه خبری تحلیلی روایت : دوﻟﺖ، در ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي وﺑﺮي و میگدالی آن ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽ‌رود. ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻌﺮﯾﻒ ماکس وﺑﺮ، دوﻟﺖ ﯾﮏ ﺗﺠﻤﻊ اﺟﺒﺎري ﺑﺎ ﻣﺒﻨﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻖ اﻧﺤﺼﺎري ﮐﻨﺘﺮل وﺳﺎﯾﻞ اداري (ﻣﺎﻟﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ) ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﻧﯿﺰ ﮐﺎرﺑﺮد ﻣﺸﺮوع زور در ﯾﮏ ﻗﻠﻤﺮوِ ﻣﻌﯿﻦ را دارد. جوئل ﻣﯿﮕﺪال ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ از دوﻟﺖ اراﺋﻪ می‌دهد: ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﻣﺘﺸﮑﻞ از ﮐﺎرﮔﺰاران ﻣﺘﻌﺪد ﺗﺤﺖ رﻫﺒﺮي و ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﺨﺒﮕﺎن دوﻟﺘﯽ ﮐﻪ از ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ و اﻗﺘﺪار ﻻزم ﺑﺮاي وﺿﻊ و اﺟﺮاي ﻗﻮاﻋﺪ اﻟﺰام‌آور ﺑﺮاي ﮐﻠﯿﻪ ﻣﺮدم و هم‌چنین ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺑﻪ ﻗﺎﻋﺪه و ﺗﺤﺖ ﮐﻨﺘﺮل در آوردن ﺳﺎﯾﺮ ﺳﺎزﻣﺎن‌هاي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺮ ﺧﻮردار اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﻟﺰوم ﺑﺘﻮاﻧﺪ از زور ﻣﺸﺮوع اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ. از اﯾﻦ رو دوﻟﺖ ﭘﺪﯾﺪه ﻣﺘﻔﺎوت از ﺳﺎﯾﺮ ﺷﯿﻮه ﻫﺎي ﺣﮑﻤ‌‌ﺮاﻧﯽ ﭘﯿﺸﺎﻣﺪرن، در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ می‌شود ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘﻪاش ﺑﻪ ﻗﺮن شانزده ﻣﯿﻼدي ﺑﺎز می‌گردد و ﺑﺎ ﻫﯿﺌﺖ ﺣﺎﮐﻤﻪ ﯾﮏ ﻗﺒﯿﻠﻪ و ﯾﺎ ﯾﮏ اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﺗﻔﺎوت ﺑﻨﯿﺎدﯾﻨﯽ دارد.

دوﻟﺖ، در ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي وﺑﺮي و میگدالی آن ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽ‌رود. ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻌﺮﯾﻒ ماکس وﺑﺮ، دوﻟﺖ ﯾﮏ ﺗﺠﻤﻊ اﺟﺒﺎري ﺑﺎ ﻣﺒﻨﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻖ اﻧﺤﺼﺎري ﮐﻨﺘﺮل وﺳﺎﯾﻞ اداري (ﻣﺎﻟﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ) ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﻧﯿﺰ ﮐﺎرﺑﺮد ﻣﺸﺮوع زور در ﯾﮏ ﻗﻠﻤﺮوِ ﻣﻌﯿﻦ را دارد. جوئل ﻣﯿﮕﺪال ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ از دوﻟﺖ اراﺋﻪ می‌دهد: ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﻣﺘﺸﮑﻞ از ﮐﺎرﮔﺰاران ﻣﺘﻌﺪد ﺗﺤﺖ رﻫﺒﺮي و ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﺨﺒﮕﺎن دوﻟﺘﯽ ﮐﻪ از ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ و اﻗﺘﺪار ﻻزم ﺑﺮاي وﺿﻊ و اﺟﺮاي ﻗﻮاﻋﺪ اﻟﺰام‌آور ﺑﺮاي ﮐﻠﯿﻪ ﻣﺮدم و هم‌چنین ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺑﻪ ﻗﺎﻋﺪه و ﺗﺤﺖ ﮐﻨﺘﺮل در آوردن ﺳﺎﯾﺮ ﺳﺎزﻣﺎن‌هاي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺮ ﺧﻮردار اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﻟﺰوم ﺑﺘﻮاﻧﺪ از زور ﻣﺸﺮوع اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ. از اﯾﻦ رو دوﻟﺖ ﭘﺪﯾﺪه ﻣﺘﻔﺎوت از ﺳﺎﯾﺮ ﺷﯿﻮه ﻫﺎي ﺣﮑﻤ‌‌ﺮاﻧﯽ ﭘﯿﺸﺎﻣﺪرن، در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ می‌شود ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘﻪاش ﺑﻪ ﻗﺮن شانزده ﻣﯿﻼدي ﺑﺎز می‌گردد و ﺑﺎ ﻫﯿﺌﺖ ﺣﺎﮐﻤﻪ ﯾﮏ ﻗﺒﯿﻠﻪ و ﯾﺎ ﯾﮏ اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﺗﻔﺎوت ﺑﻨﯿﺎدﯾﻨﯽ دارد.
لذا اگر با تکیه بر تاریخ سال‌های اخیر افغانستان به قضاوت نشسته و به بحث در مورد منطق تاسیس دولت بپردازیم، می‌بینیم که بر خلاف جوامعی مانند اروپا که جزء مواردی هیچ‌گاه شاهد نقش آفرینی جوامع قبیلوی نبوده اند، زندگی قبیلوی سیمای قاطع حیات افغانستان در همه دوره ها بوده است. یکی از مواردی که همواره در حوزه های گوناگون سیاسی و اجتماعی افغانستان مطرح شده، بحث روی جایگاه و نقش قبیله در شکل‌‌دهی دولت است.
بنابراین می‌توان گفت دولت افغانستان در میان قبایل زاده شده و از لحاظ تاریخی ریشه در بخشی از جامعه داشته که در قرن هجدهم با تبلور یک کنفدراسیون قبیله‌ای در یک رژیم سلطنتی موروثی تشکیل شد. پیوند میان کنفدراسیون قبیله‌ای و دولت در این است که قبایل، قدرت مرکزی را دست نشانده خود می‌دانند. قدرت مرکزی وکالت دارد که فتوحات مشترک آن‌ها را سر پرستی کند و منافع مادی و معنوی بدست آمده را میان آن‌ها به طور مساوی توزیع کنند. چنانجه قبایل در این زمان، دور هم جمع شدند، احمدخان ابدالی را به عنوان رئیس کنفدراسیون خود در زمینه تقسیم عادلانه از غنایم بدست آمده در فتوحات تعیین نمودند. قبایل به گفته آلیور روا خود را در مرکز و دولت را پیرامون خود می‌بینند که وظیفه‌ای جزء اداره کردن فضای پر آشوب فتوحات بدست آمده توسط این کنفدراسیون که دولت را منصوب کرده اند، ندارد.
در تاریخ دولت این سرزمین در دوره های مختلف تلاش و کوشش‌هایی برای دستیابی به خود مختاری در مقابل قبایل صورت گرفته است. کوشش های تاریخی دولت معطوف این هدف بوده که با زیر و رو کردن این ارتباط خود را از پیرامون به مرکز بکشاند ولی دولت هرگز از آنچه که مبنا و اساس مشروعیت اوست گریزی ندارد و حتی آنگاه که کاملاً به شکل دولت های مدرن نزدیک می‌شود باز هم دولتی است قبیله‌ای به حساب می‌آیند. به طور مثال امیر دوست محمدخان تلاش زیادی نمود تا یک ارتش مجهز و منظم که فقط یک لشکر ساده قبیله‌ای نباشد، تاسیس نماید.
عبدالرحمن نیز بدون اینکه تغییر در جامعه سنتی به وجود آید، خواست دستگاه دولت را برای کارآیی بیشتر به سوی نظمی جدید تحول یابد. به همین منظور به محدود ساختن قبیله‌گرایی برای اولین بار مشروعیت اسلامی خود را مطرح کرد و حق حاکمیت خود را استحکام بیشتری می‌بخشد. وی توانست قبایل را یکی پس از دیگری سرکوب کند و اقتدار دولت مرکزی را تا حدودی با زور نیزه افزایش دهد. هر چند بعضی از درگیری های نظامی میان دولت مرکزی و اقوام، سال ها به طول انجامید، اما نهایتاً ایشان با قدرت نظامی مرکزی خود، خود مختاری و استقلال طلبی و مرکز گریزی قبایل را در هم شکست. در این چارچوب سران بسیاری از اقوام و قبایل به زندان افتادند، عده‌ای به اقامت اجباری در کابل محکوم گشتند و تعدادی فراوانی از مردم به قتل رسیدند. جمعیت زیادی از جمله هزاره ها وادار به کوچ اجباری شدند و در طول مسیر بسیاری از بین رفتند. اسکان اجباری اقوام و قبایل امری سیاسی و امنیتی بود، نه عمرانی و اجتماعی، لذا جابجایی قبایل برای آن صورت گرفت که آن‌ها از بافت و پایه جغرافیای خو گرفته و سنتی خود، دور شوند تا دولت بتواند کنترل بیشتری بر آن‌ها اعمال نماید.
امان‌الله خان نیز جهت بیرون آمدن از تحت سلطه قبایل به انجام تغییراتی در جامعه مدنی دست زند. تغییراتی که به نوعی مبارزه با روحانیت در گرفت و امان‌الله را رو در روی روحانیون قرار داد. مبارزه که از سوی قبایل حمایت می‌شد، منجر به سقوط دولت امان‌الله خان شد و نادرشاه نیز به حمایت همین قبایل روی کار شد. قبایل که بیشتر به افزایش سطح قدرت و نفوذ خود می‌اندیشید حاضر نبود که دولت مستقل، قوی و فارغ از کنترل خود شان قوام گیرد. براین اساس فرهنگ قبیله‌ای در واقع بر گستره سرزمین افغانستان برای قرن ها سایه افکنده و دولت‌ها را تحت تاثیر قرار داده است.
به همین خاطر در افغانستان، قبیله‌ نمادهای مشروعیت بوده، چنانچه عبدالرحمن از درانی‌ها خواست تا در شمال غربی افغانستان ساکن شوند و امان‌الله برای استرداد تاج و تخت از دست رفته از قندهار در سال ۱۹۲۸ پیامی خطاب به آن‌ها فرستاد. همین‌گونه به نام همبستگی قبیله‌ای بود که نادرخان در سال ۱۹۲۹ کابل را از حبیب‌الله کلکانی باز پس گرفت. لذا اگر توجه نمایم خواهیم دید که اکنون نیز دولت‌ها برای حفظ قدرت خود در سطح کشور، به قبایل وابسته است و این کشور در تمام دوره‌ها کماکان بافت قبیله‌ای خود را حفظ کرده و قبیله از نقش اساسی و تعیین‌کننده در معادلات سیاست و قدرت در این کشور برخوردارند.‌ بدین سبب دولت‌ها همیشه با مقاومت شدید نظام قبیله‌ای حاکم بر این کشور روبه رو بوده و نقش اساسی در تحولات سیاسی این کشور تاکنون نیز ایفا کرده اند.
این سنت دیرینه در دوره های حزب دموکراتیک خلق، مجاهدین، دوره اول طالبان، جمهوریت و دوره دوم طالبان کمافی‌السابق و شدید تر از قبل ادامه یافته است. این فرایند آهسته خود مختاری دستگاه دولتی در مقابل قبایل ظهور فضای جدیدی برای بازی های سیاسی که سنت در مقابل این بیگانه‌ای که در رأس قدرت قرار گرفته، به پا می‌خیزد. به یک معنی قبایل نه تنها همراه و موافق با دولت نیست بلکه به صورت قطب مخالف دولت در می‌آید. بالعکس این، قبایل در رؤیای یک دولت است، دولتی که برای توصیف خود احتیاج به ابداع دنیایی دارد که تغییر نیافته باشد دنیایی که از قرن‌ها پیش ثابت و متحجر مانده و قادر نباشد به تفکر بپردازد. با توجه به مطالب فوق، ساختار سیاسی و اجتماعی افغانستان به شکل قبیله‌ای بوده که پیوندی ناگسستنی با وضعیت کنونی دارد.
بر این اساس می‌توان شکل‌گیری دولت به عنوان عنصر برقراری دموکراسی را یکی از چالش های مهم پیش روی این کشور قلمداد کرد. به همین دلیل کشورهای خارجی نیز با درک این مسئله که افغانستان فاقد احزاب سیاسی، نهادها، تشکل‌ها و انجمن‌های سیاسی- اجتماعی کارا است، دریافته اند که ارکان قدرت را در این کشور باید در تعاملات احتمالی میان قبایل جست‌وجو کنند. از یک طرف نظام قبیله‌ای خود عاملی در جهت متفرق کردن نیروهای سیاسی و ایجاد بحران‌ و عاملی نیرومند در ممانعت از دستیابی به یک دولت مدرن می‌باشد. از طرف دیگر دولت‌های بیرونی نیز برای براندازی دولت های که همسو با منافع شان نیست به قبایل متوسل می‌شوند.
در واقع دوره پس از یازده سپتامبر با وجود زمینه های بسیار خوب به وجود آمد، اما قبیله‌ای شدن زوال تدریجی حکومت مرکزی و حرکت به سوی دولت مدرن را تضعیف کرد. بحران‌های متعدد و بی‌لیاقتی حکام و بی‌کفایتی هیأت حاکمه باعث شد که فرهنگ قبیله‌ای هم‌چنان دوام پیدا کند و سیستم که در معرض تغییر و تحول فراوان بود، بی‌تغییر باقی بماند. هر چند در این دوره سیاست‌ مداران و دولت مردان همیشه از حکومت ملی سخن راندند ولی قبیله‌ای عمل کردند. فرهنگ بی اعتمادی و حذف را مبنای رفتار خود قرار دادند که مردم هزینه فراوانی را به دلیل قوام نیافتن به صورت يك دولت مدرن پرداختند.
به همین دلیل نبود هرم سیاسی معنی دار و قانونی و تمایلات مرکز گریزی، فرآیند شکل‌گیری اجماع نظر ملی حول مفاهیم کلان را دستکم به تأخیر انداخته است. حکومت حامدکرزی و اشرف غنی احمدزی برای این‌که توان، موجودیت و مشروعیت مصنوعی خود را حفظ کنند متوسل به روش‌‌هایی سنتی شدند که عمدتاً قبیله محور بوده و با فرهنگ قانون، نهاد سازی و قاعده مندی های پیشرفته سنخیتی نداشت. بنابراین رفتار و عمل‌کرد قبیله‌ای در تاریخ جامعه افغانستان رشد نموده و همچنان پایدار باقی مانده و مانع نهادسازی در کشور گردید. افزون بر این، تداوم رفتار و عمل‌کرد قبیله‌ای در نظام های سیاسی این کشور، باعث به تأخیر افتادن تلقیات جمعی از منافع و اهداف ملی گردیده و تداوم‌ این فرهنگ باعث به تأخیر افتادن دولت مدرن در افغانستان شد. اکنون آن‌چه که به عنوان دولت در افغانستان شناخته می‌شود صرفاً شبحی از دولت بوده و بیش از آن‌که در پرتو ارتباطات بین ساختارهای اجتماعی موجود با دولت‌مردان مربوطه شکل گرفته باشد، متکی بر قبیله است، به طوری که نتیجه آن چیزی جزء ظهور یک دولت به اصطلاح مدرن نبود که علیرغم مدتی بعد از شکل‌گیری آن، گاه و بیگاه خبر فروپاشی آن‌ها به گوش می‌رسد.
نتیجه‌گیری
در واقع، نقش قبیله در دولت مانع از نهاد سازی در کشور شده است، چرا که نهاد سازی، قواعد مکتوب و همچنین رفتار قاعده مند نقش قبایل را کاهش می‌دهد و قواعدی فراتر از تمایلات قبیله ایجاد می‌کند که جامعه سنتی و قبیلوی افغانستان این را برنمی‌تابد. بنابراین تنها با ایجاد ساختارهای دموکراتیک نبایستی به توسعه دموکراسی و خروج از وضعیت قومی و قبیله‌ای دل سپرد. بلکه بایستی تلاش داشت تا با توسعه این ساختارها به توسعه فرهنگ سیاسی که خود مجموعه نگرش ها و ارزش هایی است که به فرآیندها و زندگی سیاسی توام با همزیستی مشترک زیرنظر یک دولت مشترک می‌انجامد، دست یافت. لذا اولین نیاز جامعه قبیله‌ای بسترسازی فرهنگی است که بتوان در قالب آن یک دولت مدرن را نهادینه کرد.

همچنین بخوانید: برنامه جهانی غذا وضعیت بشری در افغانستان را ناامید کننده خواند

نوشته های مرتبط :