پناهنده‌گی، حق یا جرم؟

دسته: اخبار فضای مجازی, تحلیل
نویسنده: حبیب‌الله اسلامی
1404/01/17
8:52 ق.ظ
بازدید: 9

پایگاه خبری تحلیلی روایت : در چند دهه گذشته، افغانستان همواره شاهد ناپایداریهای امنیتی، سیاسی و اقتصادی بوده است. جنگ‌های داخلی، ظهور و سقوط گروه‌های افراطی، ناامنی، تبعیض‌های قومی و مذهبی، بیکاری و بحران‌های اقتصادی گسترده، میلیون‌ها شهروند افغانستان را ناچار به ترک وطن کرده است. بسیاری از این افراد با امید یافتن زندگی امن‌تر و بهتر به کشورهای همسایه، به‌ویژه ایران و پاکستان پناه برده‌اند. اما عدم وجود مسیرهای قانونی و رسمی، شمار زیادی را وادار کرده است تا از طریق قاچاقچیان انسان و به‌صورت غیرقانونی از مرزها عبور کنند. در این مقاله، ضمن بررسی دلایل اصلی مهاجرت شهروندان افغانستان، به روند اخراج اجباری مهاجران از پاکستان، و حقوق پناهندگان – به‌ویژه پناهندگان غیرقانونی – در چارچوب حقوق بین‌الملل و کنوانسیون‌های سازمان ملل متحد پرداخته میشود.

در چند دهه گذشته، افغانستان همواره شاهد ناپایداریهای امنیتی، سیاسی و اقتصادی بوده است. جنگ‌های داخلی، ظهور و سقوط گروه‌های افراطی، ناامنی، تبعیض‌های قومی و مذهبی، بیکاری و بحران‌های اقتصادی گسترده، میلیون‌ها شهروند افغانستان را ناچار به ترک وطن کرده است. بسیاری از این افراد با امید یافتن زندگی امن‌تر و بهتر به کشورهای همسایه، به‌ویژه ایران و پاکستان پناه برده‌اند. اما عدم وجود مسیرهای قانونی و رسمی، شمار زیادی را وادار کرده است تا از طریق قاچاقچیان انسان و به‌صورت غیرقانونی از مرزها عبور کنند.
در این مقاله، ضمن بررسی دلایل اصلی مهاجرت شهروندان افغانستان، به روند اخراج اجباری مهاجران از پاکستان، و حقوق پناهندگان – به‌ویژه پناهندگان غیرقانونی – در چارچوب حقوق بین‌الملل و کنوانسیون‌های سازمان ملل متحد پرداخته میشود.

دلایل اصلی مهاجرت افغانستانی‌ها به ایران و پاکستان

۱- ناامنی و جنگ‌های مداوم: با سقوط حکومت‌ها، گسترش خشونت‌ها، و درگیری میان گروه‌های مسلح، امنیت فردی بسیاری از شهروندان از بین رفته است. این جنگ‌ها عمری نیم‌قرنی دارد. مخصوصا بعد از کودتای سفید توسط داوود خان، صفحه‌ی سیاه جنگ جغرافیای کشور را فراگرفت. این کودتا ممکن است ظاهرا با شعار جمهوریت سفیدسازی شود اما مسیر را برای بسیاری از مبارزین سیاسی که باور به کسب سلطه از راه خشونت بودند، گشود.
۲- سرکوب‌های سیاسی و مذهبی: شمار زیادی از شهروندان، به‌ویژه فعالان حقوق بشر، خبرنگاران، زنان و اقلیت‌های مذهبی به‌دلیل تهدید، تبعیض یا بازداشت ناچار به فرار شده‌اند. با وجود این‌که عمر باورهای مردم‌سالاری در کشور که باور به آزادی بیان و عقیده داشته‌اند به دوره‌ی امان‌الله خان بر می‌گردد، اما در عمل، لباس مردم‌سالاری گویا بر اندام سیاسیون این کشور هم‌واره تنگی نموده است. حتا در آخرین جمهوریت نیز که صدای آزادی بیان توسط رهبران آن پرده‌های گوش ملت را پاره می‌کرد، ظاهرا بعضی از سیاسیون حتا از کامنت‌هایی که در شبکه‌های اجتماعی و در نقد از عمل‌کرد آنان ابراز می‌شده، انتقام می‌گرفتند. آزادی عقیده که حتا در افغانستان متولد نشد چه بسا ما توقع داشته باشیم که سرپا شده باشد. لذا این عدم تساهل توسط حتا مسولین درجه یک کشور مردم را مجبور به اخذ تصمیم سخت مهاجرت ساخت. حقی که حتا نامش لرزه به جان آدمی می‌آورد.
۳- فقر و بحران اقتصادی: سقوط ارزش پول ملی، افزایش بیکاری و کاهش خدمات عمومی، زندگی را برای بسیاری غیرممکن کرده است. هیچ فامیلی را در افغانستان سراغ نداشته‌ایم که یا کامل مهاجرت نکرده باشند یا هم جوانان دردانه‌یی را برای کار و تامین هزینه‌های فامیل به کشورهایی به اندازه‌ی وسع‌شان نفرستاده باشند. در این میان پاکستان و ایران هم‌واره آسان‌ترین مقصد بوده و هم‌چنان هست. البته هیچ‌گاهی به‌ترین انتخاب نبوده‌اند.
۴- نزدیکی جغرافیایی و فرهنگی: نزدیکی فرهنگی، زبانی و مذهبی افغانستان با ایران و پاکستان، مهاجرت به این کشورها را نسبت به سایر گزینه‌ها ساده‌تر کرده است. یک مورد که نیز نباید از نظر دور قرار گیرد، آمیخته‌گی قومی‌نژادی‌ست. این مورد مخصوصا در قسمت پاکستان بیش‌تر صدق می‌کند و بیش‌تر در مقاله‌ی دیگری که در خصوص دیورند از همین دریچه منتشر شد، توضیح داده بودم.

همچنین بخوانید: جبهه مقاومت ملی: قانون امر به معروف طالبان قبیلویی، بدوی و زن‌ستیزانه است

آمار مهاجران کشور افغانستان در پاکستان

بر اساس گزارش‌های رسمی، تا سال ۲۰۲۵، بیش از ۳ میلیون افغانستانی در پاکستان زندگی میکنند:
۱٬۳۴۴٬۵۸۴ نفر دارای کارت ثبت‌نام (Proof of Registration) هستند.
۸۰۷٬۴۰۲ نفر دارای کارت شهروندی افغانستان (Afghan Citizen Card) میباشند.
حدود ۱ میلیون نفر به‌صورت غیرقانونی و بدون مدارک رسمی حضور دارند.
باید اذعان داشت این آمار فقط در دو مورد نخست می‌تواند دقیق باشد. زیرا تعداد مهاجران غیر قانونی تخمینی‌ست بر اساس احتمالاتی که از بازه‌ی زمانی یک‌ساله گرفته شده توسط نهادی مرتبط با مهاجرین ارائه شده است.

روند اخراج اجباری مهاجران افغانستانی از پاکستان

در اکتبر ۲۰۲۳، دولت پاکستان دستور داد که تمام اتباع خارجی بدون مدارک معتبر تا ۱ نوامبر ۲۰۲۳ خاک این کشور را ترک کنند. این تصمیم به‌ویژه جامعه مهاجر افغانستان را تحت تأثیر قرار داد. ممکن است ادعا صورت گیرد که این تهدید بیش‌تر متوجه سازمان ملل متحد و آمریکاست زیرا هزینه‌های بیش‌تر مهاجران را این دو به دوش داشته/دارند. اما در واقع در سال‌های ۲۰۲۴ و شروع ۲۰۲۵ بیش‌ترین اخراج اجباری مهارجران افغانستانی توسط پاکستان صورت پذیرفت. پس ثابت شد که پاکستان در خصوص این مساله ظاهرا اصلا اهل مدارا نبود. زیرا تا مارچ ۲۰۲۵، بیش از ۸۴۴٬۴۹۹ افغانستانی به اجبار از پاکستان اخراج یا وادار به بازگشت شده‌اند/می‌شوند.
این روند با انتقادات شدید نهادهای بین‌المللی مانند عفو بین‌الملل، سازمان ملل و نهادهای مدافع حقوق بشر مواجه شده است، چرا که بازگشت بسیاری از این افراد به افغانستان ممکن است خطرات جانی، بازداشت، یا تبعیض به دنبال داشته باشد. اما باید دید ماه‌های پیش‌رو آیا این انتقادات بدون ارائه کدام امتیاز خاص برای کشور پاکستان آیا مفاد عملی برای وضعیت پناه‌جویان افغانستانی به بار خواهد آورد یا خیر؟!

تعریف پناهنده طبق حقوق بین‌الملل

بر اساس کنوانسیون ۱۹۵۱ ژنو درباره وضعیت پناهندگان، پناهنده به شخصی گفته میشود که:
«به دلیل ترس موجه از آزار به علت نژاد، مذهب، ملیت، عضویت در یک گروه اجتماعی خاص یا عقاید سیاسی، در خارج از کشور تابعیت خود به سر میبرد و نمیتواند یا نمیخواهد به آن کشور بازگردد». در این ماده به روشنی مشخص شده که مهاجر نمی‌تواند یا نمی‌خواهد به کشور خویش برگردد. این اصل اجبار در روند اخراج مهاجرین را غیر قانونی میسازد. زیرا پاکستان و کشورهای دیگر عضو سازمان ملل متحد هستند و کنوانسیون‌های سازمان ملل متحد برای آنها الزامی‌ست. قانونا این دولت‌ها یا هیچ دولت دیگری غیر از حالت‌هایی که در قوانین داخلی آن‌ها مشخص شده است، نمی‌توانند مهاجرین را صرفا به این دلیل که بدون اسناد قانونی وارد کشور آنها شده‌اند و یا اسناد قانونی آن‌ها منقضی شده، مهاجرین را این‌گونه توده‌یی به بازگشت مجبور سازند. این که برخورد زشت پولیس‌های این دولت‌ها به کدام مستوا است، بماند به کنار اما حداقل سرنوشت جوانانی که همین هفته‌ی قبل به مجرد ورود به کشور متبوع، تیرباران و محبوس شدند باید در تجدید نظر این دولت‌ها تاثیر داشته باشد.

همچنین بخوانید: «افضل جهاد» را ممنوع نکنید!

ورود غیرقانونی و اصل عدم بازگشت

ماده ۳۳ کنوانسیون ژنو به‌روشنی بیان میدارد که:
«هیچ دولت عضوی نباید پناهنده‌ای را به سرزمینی بازگرداند که جان یا آزادی او در آن به‌خاطر دلایل نژادی، مذهبی، ملی، سیاسی یا اجتماعی در خطر باشد».
این اصل حتی شامل افرادی میشود که به صورت غیرقانونی وارد خاک کشور میزبان شده‌اند. بنابراین، وضعیت قانونی ورود نباید مانعی برای اعطای پناهندگی یا حمایت بین‌المللی باشد. قسمی که در فوق نیز تذکر رفت، پاکستان به عنوان عضوی از سازمان ملل متحد، مکلف است تا به مفاد این کنوانسیون عمل کند. لذا می‌توان به ساده‌گی دریافت که این اخراج‌های اجبار فراقانونی‌ست و دولت پاکستان و دیگر کشورها باید از این تصمیم بازگردند.
حقوق بنیادین پناهندگان طبق حقوق بین‌الملل و کنوانسیون‌های حقوق بشر
پناهندگان، چه به‌صورت قانونی و چه غیرقانونی وارد کشور میزبان شده باشند، دارای حقوقی هستند که در اسناد بین‌المللی زیر تضمین شده‌اند:
۱-حق درخواست پناهندگی و رسیدگی منصفانه به آن (البته در بیش‌تر موارد، دولت‌های پاکستان و ایران به عنوان کشور سوم انتخاب می‌شوند. یعنی در اصل مقصد کشوری دیگر است اما به دلیل شرایط خاص و یا در اوضاع کنونی به دلیل عدم فعالیت سفارت‌های مقصد، کشورهای ایران و پاکستان میزبانان موقت پناهنده‌گان افغانستانی هستند. پس اخلاقا و قانونا این کشورها باید در خصوص مهاجران افغانستانی از مدارا کار گیرند.
۲- ممنوعیت بازگرداندن به محل خطر این مورد را در عنوان قبلی به بررسی گرفتیم.
۳- حق زندگی، امنیت شخصی و منع شکنجه (مطابق با کنوانسیون منع شکنجه ۱۹۸۴). گاهی اوقات کشور میزبان نظر به سوابق اشخاص پناه‌جو، ممکن است به بعضی ازین اشخاص مظنون شود. این ظن محض باید از طرق قانونی پی‌گیری شود و الی تثبیت جرم یا نیت مجرمانه توسط پناه‌جو، باید قانونا با او محترمانه برخورد صورت گیرد. در صورت اثبات جرم یا نیت مجرمانه نیز باید با شخص برخورد کاملا قانونی صورت گیرد. به دلیل این‌که تضاد منافع بین دو کشور متصور است، گاهی اوقات ایجاب می‌کند تا اتهام یا اتهامات علیه پناه‌جویان توسط نهادهای فراملی به بررسی گرفته شود. این مورد مخصوصا در موارد پناهنده‌گان سیاسی بیش‌تر موضوعیت دارد. در این چند سال گذشته مخصوصا بعد از تحول سیاسی در کشور و سلطه طالبان، تعداد زیادی از نظامیان و سیاسیون کشور به پاکستان مهاجر شدند. در مواردی خاص نیز گزارش‌هایی وجود داشت که صرف به دلیل حرفه‌ی این افراد، گاهی به صورت مکرر از جانب دولت‌های میزبان مزاحمت‌هایی غیرقانونی و تهدیدات مشکوک صورت گرفته است.
۴- حق دسترسی به خدمات اولیه مانند آموزش، بهداشت و سرپناه. به‌تر است این مورد را در کشور پاکستان به عنوان یک آرزوی آرمانی پذیرفت. البته باید حقا پذیرفت که این موارد حتا برای شهروندان خود این کشورها آرزویی بیش نیست. چه بسا که شهروندان این کشورها نیز نرخ بالایی از مهاجرت و آرزوی مهاجرت را یدک می‌کشند.
۵- حق برخورداری از حمایت‌های قضایی و قانونی. البته گمان کنم بیش‌تر مهاجران در کشور پاکستان و دیگر کشورها، تلاش می‌کنند خدای نخواسته کارشان به قانون و قضای این کشورها نرسد. زیرا تمام قضات این کشورها مانند قاضی سریال ایرانی ( آقای قاضی) مهربان و خداترس نیستند.

همچنین بخوانید: بسته‌شدن 300 کارخانه کفش‌دوزی در افغانستان

نقش منشور بین‌المللی حقوق بشر در خصوص مهاجرین غیرقانونی

در کنار کنوانسیون ژنو، اعلامیه جهانی حقوق بشر (۱۹۴۸) نیز در ماده ۱۴ تصریح میکند که:
«هرکس حق دارد در برابر آزار و اذیت، در کشورهای دیگر پناه بجوید و پناه یابد». ظاهرا قانونی یا غیر قانونی بودن پروسه‌ی مهاجرت به این حق انسانی لطمه وارد نمی‌کند. زیرا اصلا در این ماده جای نگرفته است. حتا در تفسیرهایی که توسط حقوق‌دانان برجسته ازین ماده صورت گرفته، تفکیکی بین قانونی یا غیر قانونی بودن این عمل به عمل نیامده است. زیرا مهاجرت و پناهنده‌گی یک عمل خاص و در شرایط خاص انجام می‌یابد. لذا در بسیاری از موارد منطق حکم می‌کند که اصول شکلی نباید متن را تحت تاثییر قرار دهد. پس اصل که حفاظت از انسان است باید مد نظر باشد.
همچنین مواد ۳ و ۵ اعلامیه، بر حق حیات، امنیت فردی و ممنوعیت شکنجه و رفتار غیر انسانی تأکید دارند. اگرچه ورود غیرقانونی به یک کشور ممکن است با مقررات داخلی مغایرت داشته باشد، اما حقوق بشر جهانی مرز نمیشناسد. پناهندگان افغانستانی، حتی اگر از طریق قاچاق وارد کشوری مانند پاکستان شده باشند، مستحق حمایت بین‌المللیاند. دولت‌ها موظف‌اند که بر اساس تعهدات بین‌المللی، به اصل عدم بازگشت احترام گذاشته و با رعایت اصول انسان‌دوستانه، از حقوق و کرامت انسانی پناهندگان دفاع کنند. در غیر این صورت، با نقض آشکار قوانین بین‌المللی مواجه خواهند شد.
متاسفانه صرفا حرف‌های قشنگ قشنگ نمی‌تواند زنده‌گی پناهنده‌گان را قشنگ بسازد. اعمال حمایتی قشنگی از جانب سازمان‌ها و نهادهای ملی و بین‌المللی نیاز است تا قشر پناهنده، صرف نظر از قانونی بودن و یا نبودن مهاجرت‌شان مورد توجه قرار گیرند تا مبادا با اتخاذ تصامیم اشتباه و در نتیجه‌ی آن عمل‌کرد اشتباه دولت پاکستان و کشورهای دیگر، به بحران بشری بزرگی مواجه شویم.

نوشته های مرتبط :