تاجیک چیست: همان دهقانان قدیم؟

دسته: پرونده ویژه اقوام و مذاهب در افغانستان, تحلیل
نویسنده: عبدالشهید ثاقب
1403/11/20
10:06 ق.ظ
بازدید: 164

پایگاه خبری تحلیلی روایت : در چند روز گذشته متوجه شدم که برخی از آدم‌های متعصب و معلوم‌الحال در شبکه‌های اجتماعی دارند علیه تاجیکان افغانستان نفرت‌پراکنی می‌کنند. برخی از این آدم‌های متعصب می‌گویند که «تاجیک قوم نیست بلکه صفت است» و شماری هم این قوم را مهاجر و بیگانه خوانده و تازی می‌نامند. من به رسم ادای احترام به این قوم بافرهنگ و متمدن می‌خواهم در این‌جا چند نکته‌ی در باره‌ی این قوم بنویسم

در چند روز گذشته متوجه شدم که برخی از آدم‌های متعصب و معلوم‌الحال در شبکه‌های اجتماعی دارند علیه تاجیکان افغانستان نفرت‌پراکنی می‌کنند. برخی از این آدم‌های متعصب می‌گویند که «تاجیک قوم نیست بلکه صفت است» و شماری هم این قوم را مهاجر و بیگانه خوانده و تازی می‌نامند.
من به رسم ادای احترام به این قوم بافرهنگ و متمدن می‌خواهم در این‌جا چند نکته‌ی در باره‌ی این قوم بنویسم
1
تاجیکان را در بخش‌های بسیاری از مناطق افغانستان، «دهگان» یا «دهگانان» می‌نامند. این نام به خصوص در مناطق پشتون‌نشین و ولایاتی هم‌چون قندهار، پکتیا، غزنی، کنر، پکتیکا و در شهرستان‌هایی مانند دره غوربند و قره باغ کابل متداول است. پشتون‌ها عموما تاجیکان را با همین نام یاد می‌کنند.
دهگانان یا دهقانان در نظام ساسانی، یعنی پیش از اسلام، طبقه‌ی از امیران محلی، نخبگان نظامی، اشراف، اعیان و جنگ‌جویانِ سواره‌نظام آن امپراتوری را تشکیل می‌دادند.
نرشخی در کتاب «تاریخ بخارا»، از «بخارا خدات» یا همان حاکم بخارا در آن زمان به عنوان «دهقان مرو» و هم‌چنان ابن مسکویه از حاکم مرو به نام دهقان مرو یاد می‌کند.
بارتولد، محقق بلندآوازه‌ی روس‌تبار در حوزه‌ی آسیای مرکزی، در باره‌ی علت نام‌گذاری اشراف و اعیان به «دهقان» می‌نویسد: «در این دوره مهم‌ترین نشانه و مشخصه‌ی اشرافیت، در برتری اشرافیت زمین‌دار بود و حکم‌فرمایانِ محلی کسانی جز از میانِ آن برگزیدگان نبودند و حتا قوی‌ترینِ آن‌ها به نامِ جز «دهقان» نامیده نمی‌شدند.»
دهقانان پس از فروپاشی امپراتوری ساسانی و ظهور اسلام، به دین اسلام گراییدند. عمده‌ترین علت گرایش دهقانان به دین اسلام نیز این بود که خلفای مسلمان سیاستی را در پیش گرفته بودند که قلمرو فتح‌شده را هم‌چنان در اختیار مالکان آن که دهقانان بودند، قرار می‌دادند. به همین دلیل دهقانان خراسان و ماوراءالنهر به اسلام گراییدند و بعدها در جامعه‌ی اسلامی نقش‌های متفاوتی ایفا کردند. چنانکه شماری از دهقانان مانند خاندان برمک، آل طاهر، آل سامان وارد دستگاه خلافت شدند و سهم به سزایی از قدرت را تصاحب نمودند و شماری دیگری از این‌ها مانند فردوسی و امثالش در راستای احیای هویت فرهنگی ایرانی تلاش نمودند.
محققی به نام «محسن ذاکری» که تحصیل‌کرده‌ی رشته‌ی تاریخ در دانشگاه یوتای آمریکا و پژوهش‌گر سابق مطالعات ایران و اسلام در دانشگاه بوخوم آلمان است، در کتابی که زیر عنوان «سربازان ساسانی در جامعه اسلامی» نوشته است از نقش این دهقانان در انقلاب‌های عباسی و پس از آن و هم‌چنان از سهم آنان در نهضت‌های کلامی و ادبی به صورت مفصل سخن گفته است.
او در این کتاب نشان می‌دهد که دهقانان نه تنها موتور محرک انقلاب عباسیان بودند، بلکه نهضت شعوبی‌گری و جنبش معتزله و حنفی‌گری نیز از میان آنان برخاسته است.
یکی از مباحث دیگری که نویسنده این کتاب در باره‌اش بحث می‌کند، نقش ارزش‌های دهقانان در تکوین اخلاق فتوت و آیین عیاری در جامعه‌ی اسلامی است. به تعبیر دیگر، آقای ذاکری نشان می‌دهد که آن‌چه آیین فتوت و عیاری خوانده می‌شود، در واقع برگرفته از ارزش‌ها، خصایل و عادات دهقانان است.
وقتی به تاریخ منطقه نگاه کنیم، نام دهقانان با چند چیز گره خورده است: عیاری، جوانمردی، اشرافیت، دانشوری، جنگ‌جویی و فرهیختگی.
کسی که این قوم را توهین و تحقیر می‌کند، یا از تاریخ چیزی نمی‌داند یا غرض و مرض دیگری دارد.
2
چرا «دهقانان»، «تاجیک» نامیده شدند؟
در پاسخ به این پُرسش باید که نزدیک‌ترین قبیله عرب از لحاظ جغرافیایی به ایرانیان، قبیله‌ی «طای» بود. به همین علت، آن‌ها عرب‌ها را «تازی» می‌نامیدند. سپس وقتی شماری از ایرانیان شرقی، به ویژه مردم فرارودان و خراسان، مسلمان شدند، آن‌ها نیز «تازیک» و «تاجیک» خواندند تا بگویند که به دین عرب گرویده‌اند.
تاجیکان در واقع همان ایرانیان شرقی و دهقانان استند. فارس، ایرانی و تاجیک نام یک ملت است، نه چند ملت.
اما واژه تاجیک بیش‌تر در فرارود و افغانستان فعلی کاربرد داشته است؛ ایرانیانی که در همسایگان با ترکان زندگی می‌کرده‌اند، خود را «تاجیک» می‌خوانده‌اند. یعنی واژه تاجیک بیش‌تر در مقابل ترک کاربرد دارد. در غیاث‌اللغات آمده است که تاجیک: «در لغات تُرکی به معنای اهل فُرس است». مولوی که خود از تاجیکان دوره‌ی سلجوقی بود این واژه را در مقابل «ترک» استفاده می‌کند:
یک حمله و دوحمله، شب آمد و تاریکی
چستی کن و ترکی کن، نه سستی و تاجیکی
یا سعدی می‌گوید:
ترک تو بریخت خون تاجیک من
یا در جای دیگری می‌فرماید:
روی تاجیکانه‌ات بنمای تا داغش حبش
آسمان بر چهره‌ی ترکان یغمایی کشد
در اشعار عبدالرحمن جامی نیز در توصیف امیر علی‌شیر نوایی آمده است:
او که یک ترک بود و من تاجیک
هر دو داشتیم خویشی نزدیک
هزار سال قبل، فرهنگ‌نویس معروف ترک قراخانی، محمود کاشغری، نوشته بود: «ترک بدون تات (تاجیک) نمی‌تواند وجود داشته باشد؛ همان‌گونه که کلاه بدون سر نباشد.»
شما تقابل ترک و تاجیک را در حکم تقرر خواجه نظام الملک طوسی به عنوان وزیر سلجوقیان نیز می‌یابید. در حکمی که ملکشاه برای گسترش صلاحیت‌های خواجه صادر کرده است، از او به عنوان «بهترین تاجیکان» نام برده‌است.
«چون حضرت تبارک و تعالی و تقدس از آدمیان به پادشاهی مرا برگزید و در جهان‌داری خلیفه گردانید و هم‌چنین او را که بهترین تاجیکان است و در این روزگار به مثل او خواجه کس ندیده و نشنیده و ما او را به جایگاه پدر دانستیم و مملکت را و خود را و لشکر را بدو سپردیم، اکنون خواستیم که جهانیان را معلوم گردد که ما با او چگونه‌ایم و از بهر مردم این تشریفات فرمودیم و حکم تو را بر همه روان کردیم که آن‌چه تو کنی و گویی گفته و کرده ما باشد و عهده هر دو جهان بر تو افکندیم تا در این جهان خلق را آسوده داری و نگذاری که ظلمی رود یا رنجی رسد و لشکر را وظیفه و جامگی به وقت رسانی و جهان را آبادان سازی.»