چرا بیدل؟! عوامل شناخته‌نشدنِ بیدل در میان شعرای پارسی‌گوی

دسته: تحلیل
نویسنده: محمدآقا جوینده/طیبی
1403/11/10
12:53 ب.ظ
بازدید: 103

پایگاه خبری تحلیلی روایت : با آن‌که ابوالمعانی میرزا عبدالقادر بیدل، شاعرِ باریک‌اندیش، مضمون‌آفرین، نکته‌سنج و ظاهراً کلام‌اش هم پيچيده و دیرفهم است؛ اما جذبه‌های موسیقیایی، ظرافت‌های زبانی و اندیشه‌‌‌ی متعالی وی باعث شده تا اشخاص زیادی به بیدل‌پژوهی، بیدل‌گرایی و بیدل‌خوانی روی بیاورد. نکته‌ی قابل تأمل این است که اکثر اهل ادب، به میزانِ درک کلامِ رودکی، مولانا، سعدی، جامی،… به این بزرگان گرایش پیدا می‌کنند و سُروده‌های‌ ایشان را می‌خوانند؛ اما در مورد بیدل این‌گونه نیست. با وجود این‌که اکثریت شیفته‌گانِ بیدل، به معنای برجسته‌ی کلام وی پَی نمی‌برند، اما حلقه‌های بیدل‌خوانی برگزار می‌کنند و از جایگاه ادبی آن بزرگ‌مرد، پاس‌داشت به عمل می‌آورند.

معنی برجسته‌ی شوقم، نمی‌گنجم به لفظ
همچو بوی گل نگردد پیرهن عریان مرا
(بیدل دهلوی)

با آن‌که ابوالمعانی میرزا عبدالقادر بیدل، شاعرِ باریک‌اندیش، مضمون‌آفرین، نکته‌سنج و ظاهراً کلام‌اش هم پيچيده و دیرفهم است؛ اما جذبه‌های موسیقیایی، ظرافت‌های زبانی و اندیشه‌‌‌ی متعالی وی باعث شده تا اشخاص زیادی به بیدل‌پژوهی، بیدل‌گرایی و بیدل‌خوانی روی بیاورد. نکته‌ی قابل تأمل این است که اکثر اهل ادب، به میزانِ درک کلامِ رودکی، مولانا، سعدی، جامی،… به این بزرگان گرایش پیدا می‌کنند و سُروده‌های‌ ایشان را می‌خوانند؛ اما در مورد بیدل این‌گونه نیست. با وجود این‌که اکثریت شیفته‌گانِ بیدل، به معنای برجسته‌ی کلام وی پَی نمی‌برند، اما حلقه‌های بیدل‌خوانی برگزار می‌کنند و از جایگاه ادبی آن بزرگ‌مرد، پاس‌داشت به عمل می‌آورند.
و اما باید گفت که چرا بیدل را تنها به فارسی‌زبانان افغانستان، هندوستان،… اختصاص داد؟ مگر زبانِ شعری بیدل، غیر از فارسی‌دری است؟ هم‌زبانانِ ایرانی‌مان، در بابِ چند سد رباعی منسوب به حکیم عمر خیام، بیش از ۱۰۰۰ مقاله و کتاب(به زبان‌های مختلف) نوشته‌اند و ترجمه کرده‌اند؛ اما در زمینه‌ی زنده‌گی، آثار، احوال و اندیشه‌های بیدل، کارِ بنیادی نشده‌است.
در چند دهه‌ی اخیر، اندک اشخاصی، مانند: دوکتور شفیعی کدکنی، اکبر بهداروند، سیدحسن حسینی،… در مورد بیدل مقاله‌ها و کتاب‌های نوشته‌اند و مقام ادبی او را گرامی داشته‌اند.
بیدل، غریب‌ترین و ناشناخته‌‌ترین شاعر سبک هندی در ایران است! باری، مقاله‌ی از دوکتور شفيعی کدکنی، به‌نام ” ميرزا عبدالقادر بیدل ” می‌خواندم. آقای کدکنی، بیتی از بیدل را بی‌معنا و عبث خوانده‌ بود، حال‌ آن‌که محمدکاظم کاظمی، حسن حسینی و دیگران، شرح مستدل و منطقی بر آن نبشته‌اند. بیت بی‌معنای بیدل(از دید دوکتور کدکنی):
حیرت دمیده‌ام، گل داغم بهانه‌ای است
طاووس جلوه‌زار تو آیینه خانه‌ای است
پرداختن به این‌که چرا بیدل در ایران شناخته نشده و پژوهشگران در این مهم قصور کرده‌اند، در این سطور نمی‌گنجد؛ اما باز هم اشاره به چند نکته‌ی آفاقی،. عاری از مفاد نیست.
مرحوم سیدحسن حسینی(بیدل‌شناس و پژوهشگر ایرانی) در کتاب “بیدل، سپهری و سبک هندی”،(۱۳۸۷: ۸- ۱۳) عوامل گم‌نامی بیدل را در ایران، به علت‌های داخلی و خارجی تقسیم می‌نماید:
– علت‌های داخلی بر‌ می‌گردد به کم‌کاری سردمداران و کارگردانِ زبان و ادب فارسی‌ در ایران. شوربختانه، در طول سد سال اخیر، متولیان زبان فارسی‌دری در حوضه‌ی ایران، کسانی بودند که بیشتر به سوژه‌ تأکید داشته‌اند. عده‌یی از قلم‌ به دستان، بیشترین تمرکزشان روی ادبیات کلاسیک( علی‌الخصوص سبک خراسانی و عراقی) بوده و با شعری که عاری از کلمات “ایدون”، ” ایدر”، ” زهی”،… بود، سرِ سازش نداشتند. دسته‌ی دوم، آن‌عده از اشخاصی‌ اند که تمرکز شان بر قالب‌های نوین شعر فارسی‌دری و سُراینده‌گان نوگرا بوده‌است. در میان این دو دسته، صائب تبریزی و کلیم کاشانی از جمله سردمداران مکتب هندی به‌شمار می‌روند.
_ علت‌های بیرونی شناخته نشدن بیدل در ایران، به قصور فارسی‌زبانان هند، پاکستان و افغانستان بر می‌گردد. شوربختانه، بسیاری از قلم‌ به‌دستان این ممالک، بیدل را تافته‌ی جدا بافته و منحصر به سرزمین‌ خویش می‌دانند. این در حالی‌ست که بیدل، خود را از سرزمین “هیچ”(نیستی و فرومایه‌گی)می‌داند. همان‌گونه که مولانا خود را از کشورِ “جان” می‌داند، بیدل نیز همین نظر را دارد.
محمدکاظم کاظمی(شاعر، پژوهشگر و بیدل‌شناس)، در کتاب ” کلیدِ درِ باز”(۱۳۸۷: ۲۳-۲۶)، عوامل گم‌نامی بیدل را در ایران، به موارد زیر می‌داند:
– تمایزات فارسی ایران با سایر ممالک پارسی‌گوی؛
– تعقید و پیچیده‌گی شعر بیدل.
البته باید گفت که عامل نخستین، آنقدر مستدل و مستدرک نیست؛ زیرا میان فارسی ایران و دیگر ممالک(علی‌الخصوص افغانستان)، تفاوت‌های زیادی دیده نمی‌شود. بیشترین تفاوت‌های فارسی ایران و دیگر سرزمین‌ها را می‌توان در سطح لهجه‌ها، اصطلاحات مردمی، برخی‌ از آواها، واژه‌های وامی،… خلاصه کرد؛ نه این‌که تفاوت بنیادی قائل شد.
محمدصالح راسخ(پژوهشگر و استاد دانشگاه)، در جزوه‌ی “بیدل شناسی”(۱۴۰۲: ۴)، ایجاد مزرهای سیاسی و جا افتادن بیدل را از ایران‌زمین(خراسان)، از جمله مهم‌ترین علل گمنامی بیدل می‌داند.
ادامه دارد…

همچنین بخوانید: ویژگی های شخصیتی و شعری صوفی غلام نبی عشقری

رویکردها
راسخ، محمدصالح.(۱۴۰۲). بیدل‌شناسی. [جزوه‌ی درسی دانشکده‌ی زبان و ادبیات، دانشگاه بلخ]
حسینی، حسن(۱۳۸۷). بیدل، سپهری و سبک هندی. تهران: سروش، چاپ چهارم.
کاظمی، محمدکاظم.(۱۳۸۷). کلید در باز. تهران: سوره مهر.

نوشته های مرتبط :