تغییر تاکتیک نه استراتژی؛ از طالبان تا تحریر الشام

دسته: تحلیل
نویسنده: ضیا ضیایی
1403/09/21
11:26 ق.ظ
بازدید: 23

پایگاه خبری تحلیلی روایت : در آغاز هفته جاری، گروه ‌های مسلح و تروریستی به سرکردگی تحریر الشام، پس از ۱۱ روز جنگ، تقریباً بدون مقاومت از سوی ارتش سوریه، موفق شدند دمشق را تصرف و حکومت اسد را برکنار کنند. هرچند حکومت انتقالی جدید در سوریه روز گذشته اعلام شد، اما گروه تحریر الشام می‌گوید که قصد دارد مبتنی بر «اصول اسلامی» حکومت جدید شکل دهند.

در آغاز هفته جاری، گروه ‌های مسلح و تروریستی به سرکردگی تحریر الشام، پس از ۱۱ روز جنگ، تقریباً بدون مقاومت از سوی ارتش سوریه، موفق شدند دمشق را تصرف و حکومت اسد را برکنار کنند. هرچند حکومت انتقالی جدید در سوریه روز گذشته اعلام شد، اما گروه تحریر الشام می‌گوید که قصد دارد مبتنی بر «اصول اسلامی» حکومت جدید شکل دهند.

هیئت تحریرالشام چگونه ایجاد شد؟
پیدایش هیئت تحریرالشام که نام آن به معنای سازمان آزادی‌بخش شام است، به شروع جنگ داخلی سوریه در سال ۲۰۱۱ بازمی‌گردد؛ زمانی که سربازان تحت امر بشار اسد، رئیس‌جمهور وقت سوریه اعتراضات ضددولتی را سرکوب کردند. با شدت گرفتن جنگ داخلی در سوریه، گروه‌های جهادی و جنگجویان باتجربه‌ای که با بنیانگذاران گروه داعش در ارتباط بودند، از عراق به مناطق شرقی سوریه آمدند و ائتلافی به نام جبهه النصره را برای مبارزه با ارتش سوریه تشکیل دادند. این گروه افراط‌گرا یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین گروه‌های نظامی در سوریه بود و صدها حمله موفق و ناموفق علیه نیروهای دولتی سوریه ترتیب داد.
در دو سال ابتدایی جنگ، ایدئولوژی آن‌ها تفاوت چندانی با ایدئولوژی گروه مادر (داعش) نداشت و جبهه النصره وعده تشکیل یک خلافت اسلامی در سوریه را می‌داد اما در سال ۲۰۱۳ که داعش پس از موفقیت‌های اولیه در عراق خواستار ادغام رسمی جبهه‌النصره به عنوان شاخه سوریه داعش شد، اختلافات میان سران داعش و سران جبهه‌النصره افزایش یافت و در پایان سران جبهه‌النصره ترجیح دادند از طریق بیعت با القاعده، خود را از زیر بیرق داعش خارج کنند.
پس از پیوستن به القاعده، هرچند جبهه‌النصره بخشی از این شبکه جهانی ترور به شمار می‌رفت اما تمرکز این گروه بر سوریه و ساقط کردن حکومت اسد معطوف بود. البته رویکرد جبهه‌النصره در آن زمان به این معنا نبود که آن‌ها از افکار افراط‌گرایانه مشابه القاعده یا داعش دست کشیده‌اند بلکه صرفاً به این معنا بود که آن‌ها ترجیح می‌دادند نیروهایشان را به جای حملات شبیه به القاعده یا داعش به غرب، صرف تصرف مناطق بیشتر در سوریه و تثبیت حاکمیت‌شان بر مناطق تصرف‌شده، کنند.
ابومحمدالجولانی، رهبر جبهه النصره این گروه را به سازمانی قدرتمند تبدیل کرد که نیروی نظامی قدرتمند و قلمرو قابل‌توجهی در شمال سوریه داشت. این گروه در اراضی تحت کنترل خود مانند یک دولت کوچک عمل می‌کرد، مالیات جمع‌آوری می‌کرد و برخی خدمات عمومی ارائه می‌داد، اما همچنان رفتارها و سیاست‌های آن دقیقاً مانند یک گروه اسلام‌گرای افراطی بود.
اواسط سال ۲۰۱۶ جبهه النصره نام جدیدی برای خود انتخاب کرد و کوشید از طریق قطع ارتباط با القاعده تصویری را که طی سال‌ها از خود ارائه کرده بود، تغییر دهد. کارشناسان علت قطع رابطه جبهه فتح شام (نام انتخاب‌شده برای جبهه النصره) با القاعده را تلاشی در راستای کسب مشروعیت بین‌المللی بیشتر و تبدیل شدن به یک بازیگر مشروع در تحولات سوریه می‌دانند.

تغییر تاکتیک یا استراتژی از سوی تحریر الشام؟
تحولات سیاسی و نظامی در سوریه در سال‌های اخیر به وضوح نشان‌دهنده تغییرات تاکتیکی و به صورت محدود استراتژی‌های گروه‌های معارض، تکفیری و تروریست‌ها و شیوه‌های فعالیت آنها اتخاذ شده است. از یک سو، گروه‌هایی مانند تحریر الشام که پیش از این تحت نام جبهه‌النصره شناخته می‌شدند، به دنبال تثبیت خود در سوریه هستند؛ و از سوی دیگر، این تغییرات نه تنها از منظر نظامی و سیاسی، بلکه در بعد اقتصادی و اجتماعی نیز قابل مشاهده است.
در سال‌های ۲۰۱۶ وقتی هیئت تحریر شام با دولت نجات سوریه که یک دولت جایگزین اپوزیسیون سوریه در استان ادلب است بیعت کرد؛ اگرچه این سازمان به‌طور رسمی به مکتب سلفی پایبند است، اما شورای عالی فتوای دولت نجات سوریه – که تحریر شام به لحاظ دینی تابع آن است – شامل علمایی از سنت‌های اشعری و صوفی نیز می‌شود. یعنی اولین تغییر تاکتیک این گروه پس از اعلام جدای از جبهه النصره و قطع ارتباط با القاعده، همین موضوع بود. از سویی هم تحریر شام تلاش کرد که در سیستم حقوقی و برنامه‌های آموزشی خود اندیشه‌های شافعی را اجرا کرده و اهمیت چهار مذهب کلاسیک اهل سنت در فقه اسلامی را آموزش دهد. یعنی چهره خود را با گرایش به مذهب شافعی و دوری از افراط گرایی تلطیف کند.

همچنین بخوانید: یونسکو: رویاها و امیدهای دختران و زنان در افغانستان نابود شده است

چرا تحریر الشام تغییر تاکتیک داد؟
در دهه‌های گذشته، گروه‌های تکفیری مانند داعش و جبهه‌النصره با استفاده از ایدئولوژی‌های تکفیری و سلفی، در تلاش بودند تا مناطقی از سوریه و عراق را تحت سیطره خود درآورند. اما با گذشت زمان، به‌ویژه در پی شکست‌های نظامی داعش و فشار‌های بین‌المللی، برخی از این گروه‌ها در گفتمان و استراتژی‌های خود تغییراتی عمده ایجاد کردند.

تحریر الشام، که در ابتدا به‌عنوان شاخه‌ای از داعش در سوریه ظهور کرد، از اواسط سال ۲۰۱۰ به تدریج از گفتمان جهادی جهانی به سمت یک جهاد محلی و منطقه‌ای حرکت کرد
جولانی، رهبر تحریر الشام، به‌طور چشمگیری گفتمان جهادی اینترناسیونالیستی و کلی‌نگرانه را به سمت یک جهاد محلی متمایل کرده و در عین حال همچنان نگاه سلفی خود را حفظ کرده است؛ و تأکید می‌کند که به‌دنبال برپایی دولتی مستقل در سوریه است. تغییر رویکرد این گروه به‌ویژه از لحاظ روابط سیاسی و دیپلماتیک بسیار قابل توجه است. در حالی که در ابتدا تحریر الشام با کشور‌های منطقه‌ای نظیر ترکیه و حتی دولت‌های غربی درگیری‌هایی جدی داشت، اکنون شاهد مذاکرات با این کشور‌ها و تلاش برای ایجاد روابط اقتصادی و نظامی هستیم. این مطلب به این مفهوم است که تحریر الشام فعلی به این نتیجه رسید که با شکل و شمایل قبلی نمی تواند مشروعیت نسبی کسب کند، بنا دنبال تغییر تاکتیک رفت.

اشتراکات طالبان و تحریر الشام
مقایسه تحریر الشام با طالبان هم از نظر استراتژیک جالب است و هم از نگاه تاکتیک. این دو گروه که اکنون در افغانستان و سوریه مسلط شده اند؛ دو گروه به شدت رادیکال و افراطی هستند. هرچند که در بعضی از جنبه‌ها، این دو گروه تفاوت‌های دارند. طالبان در افغانستان، با توجه به ساختار قومی و قبیله‌ای توانست بیشتر بر روی مناطق روستایی و قبیله‌ای تمرکز کند و در نتیجه، کنترل بیشتری بر مناطق مختلف پیدا کند. در مقابل، سوریه کشوری است که بیشتر مردم آن شهرنشین هستند و دارای ساختار اجتماعی پیچیده‌تر؛ از این رو تحریر الشام به دنبال ایجاد یک حکومت اسلامی محلی است که خود را به‌عنوان جایگزین دولت بشار اسد معرفی کند، اما تشکیل یک دولت مستقل در سطح ملی را به‌دشواری می‌توانند عملی کنند.
البته تحریر الشام به نوعی می‌تواند الگویی مشابه با طالبان در افغانستان را دنبال کند، اما تفاوت‌های در زمینه پیوندها و ساختار اجتماعی نیز وجود دارد. در حالی که طالبان بیشتر به صورت نظامی عمل می‌کرد و به مناطق مختلف افغانستان دسترسی پیدا کرده بود، تحریر الشام به دنبال ایجاد یک حکومت مدنی و تحت عنوان “دولت نجات ملی” است. این گروه در تلاش است تا با برگزاری فعالیت‌های فرهنگی و اقتصادی، مانند المپیا‌های ورزشی و نمایشگاه‌های مختلف مانند نمایشگاه کتاب، تصویر مثبت‌تری از خود ارائه دهد. اما به صورت کلی در استراتژی هر دو گروه اشتراکات وسیعی که مهمترین آن تکفیر می باشد، دارند.
با این حال کارشناسان معتقد اند که به دلیل ساختارهای اجتماعی منحصر به فرد سوریه؛ «هیئت تحریرالشام یک گروه سلفی با دیدگاه‌هایی متمرکز بر تحولات در چارچوب مرز سوریه است. اما آن‌ها نمی‌ توانند مانند داعش یا القاعده نوعی خلیفه‌گری به راه بیاندازند.» هرچند «دولت نجات ملی سوریه» (دولت تشکیل‌شده از سوی تحریرالشام در ادلب) با استفاده از اصول سلفی این جناح، چندین سیاست اجتماعی محافظه‌کارانه‌ای را به اجرا گذاشته بود: «درحالی‌که پوشیدن نقاب و برقع برای زنان اجباری نیست، از زنان خواسته می‌شود حجاب داشته باشند. جداسازی جنسیتی در مدارس جریان دارد و سیاست‌های محافظه‌کارانه با قدرت اجرایی می‌شود.» این گروه همچنین در برخی از موارد، زمانی که موضوعی را خلاف قوانین شریعت می‌داند به راحتی برای ممنوع کردن آن اقدام می‌کند. یعنی همان شیوه طالبان را که به صورت ممتد و پیوسته و مرحله وار سیاست های سخت‌گیرانه را اجرایی می‌کند.
قبل از سلطه تحریر الشام بر تمام سوریه، میدل ایست‌ای درباره وضعیت سیاسی در ادلب نوشته بود: آزادی بیان تحت حاکمیت هیئت تحریرالشام به شدت محدود شده و برای سرکوب صداهای مخالف از خشونت و بازداشت‌های خودسرانه استفاده می‌شود. کارشناسان در سوریه گفته اند که: «هیئت تحریرالشام به دموکراسی اعتقادی ندارد. این رویکردی است که در آن یک جناح مسلط است و سایر جناح‌ها آن‌ها را به‌عنوان رهبران می‌پذیرند.» از سویی هم گفته می شود که هیئت تحریرالشام تمایلی به تقسیم قدرت ندارد. یعنی با وجود وعده ایجاد حکومت همه شمول مانند طالبان، اما تحریر الشام هم دنبال حکومت تک محورانه است. روز گذشته هم وقتی دولت انتقالی را اعلام کردند، در کنار پرچم قدیم سوریه، پرچم مخصوص گروه تحریر الشام را که شبیه پرچم طالبان هم تصادفا است، گذاشتند. این مسئله از سوی کاربران عرب و بویژه سوریه مورد انتقاد قرار گرفت و بسیاری آن را آغاز جنگ پرچم عنوان کردند.

همچنین بخوانید: طالبانیزه سازی جامعه؛ ایجاد یک مدرسه دینی در دشت شادیان مزار شریف

چند مورد وجهه اشتراک طالبان و تحریر الشام
تحریر الشام به شدت از پروپاگاندا برای جذب حمایت مردمی استفاده می‌کند. با این حال، تناقض‌هایی در رفتار این گروه مشاهده می‌شود؛ به ویژه در مورد برخورد با اسرای جنگی و تبلیغات ضد شیعی. این در حالی است که گروه‌های مختلف به دلیل اختلافات مذهبی و عقیدتی، گاهی در موقعیت‌های مختلف مجبور به اتخاذ مواضع متفاوت می‌شوند.

دقیقا همین رویکرد از سوی طالبان نیز اتخاذ شده است. طالبان هم از پروپاگندا به نفع شان استفاده کرده و با نگرش غیر علنی دیگر ستیزی مانند مذاهب از جمله شیعیان و اعتدالیون اهل سنت، دنبال ترویج سلفی گری و افراط‌گرایی هستند. تحریر الشام مانند طالبان به شدت از پروپاگاندا برای جذب حمایت مردمی استفاده کرده است. این پروپاگندا شامل موارد مختلف از تکفیر حکومت حکومت شروع تا موارد اجتماعی و … می شود.
مورد دیگر از اشتراکات طالبان و تحریر الشام، تبلیغات دروغین عفو عمومی و برخورد نیک با مردم و روابط اجتماعی حسنه است. در حالی‌که در حمله‌های اخیر به شهرهای سوریه در مسیر تصرف دمشق نیز جولانی، رهبر هیئت تحریرالشام تلاش کرده بود از طریق شبکه‌های اجتماعی تفاوت در رویکرد خود را در مقایسه با القاعده و داعش نشان دهد.‌ در یکی از ویدئو‌هایی که از او در جریان درگیری‌ها در حلب منتشر شده، جولانی از طریق تلفن به نیروهای تحت امر خود می‌گوید از هجوم به خانه‌های مردم و کشتار غیرنظامیان خودداری کنند. عین همان کاری که طالبان در ماه اگست همزمان با سلطه این گروه در افغانستان کرد. البته در پشت پرده همان جنایات که امروز در سوریه جریان دارد و ویدیوهای از کشتارهای بی رحمانه دسته جمعی بیرون می شود، در آن زمان از سوی افراد طالبان اتفاق افتاد و بسیاری ها اعدام صحرایی شدند.
آرون لاند، پژوهشگر اندیشکده Century در خصوص تغییر تاکتیک گروه تحریز الشام به اسکای‌نیوز گفته است: «بله آن‌ها تغییر کرده‌اند اما همچنان به مراتب افراط‌گرا به حساب ‌می‌آیند. رفتارهای آن‌ها یک تاکتیک روابط عمومی برای اثرگذاری بر مخاطبان و کسب مشروعیت بین‌المللی است و می‌خواهند نشان دهند که با شبه‌نظامیان دیگر تفاوت دارند. القاعده، داعش یا گروه‌های زیرمجموعه آن‌ها عموماً از این تاکتیک‌ها استفاده نمی‌کنند.»

همچنین بخوانید: خلیلزاد خواستار افزایش سطح تعامل میان آمریکا و طالبان شد

نتیجه‌گیری
بیشتر تحلیلگران معتقدند آینده سوریه با جولانی ادامه مسیری است که او تا امروز پیموده است. جولانی اما حرف‌های متفاوتی را مطرح می‌کند. او هفته گذشته در گفت‌وگویی با شبکه خبری سی‌ان‌ان گفت: «سوریه شایسته حکومتی است که مبتنی بر نهادها باشد، نه سیستمی که در آن یک حاکم به‌صورت خودسرانه تصمیم‌گیری کند. ما درباره یک پروژه بزرگ‌تر صحبت می‌کنیم؛ درباره ساختن سوریه. هیئت تحریرالشام تنها بخشی از این گفت‌وگو است و ممکن است در هر زمانی منحل شود. این گروه هدف نهایی نیست، بلکه وسیله‌ای برای انجام یک وظیفه است.» اما به نظر می رسد جولانی و گروه تروریستی تحت فرمان او سیاستی شبیه طالبان را دنبال می کنند. یعنی دنبال تغییر تاکتیک برای کسب مشروعیت و خرید زمان هستند. البته به نظر می رسد که کشورهای حامی این گروه از جمله آمریکا که از ۱۱ مارچ ۲۰۱۷ این گروه را در لیست تروریستی قرار داد و همچنین ترکیه که او هم در سال ۱۳۹۷ این گروه را در لیست تروریستی اش اضافه کرد در این تغییر تاکتیک که امروز حامیان این گروه محسوب می شود، نقش دارند.
با این وجود همان‌گونه که طالبان قبل از امضای توافقنامه دوحه و سلطه بر افغانستان از آزادی زنان و حق کار و آموزش آنان و همچنین حکومتی بر مبنای مشارکت جمعی صحبت می کردند، اما پس از تصاحب قدرت دوباره به تنظیمات کارخانه برگشتند و محدودیت‌های شدیدی را حالا به هر دلیلی از جمله کسب امتیاز اعمال کردند؛ در سوریه هم بعید نیست که گروه‌های تروریستی چند ملیتی مسلط شده دنبال این سیاست بروند و آن را عملی کنند. هرچند که ساختار و شرایط سوریه با افغانستان متفاوت است، اما با آنهم آنچه را می شود با اطمینان گفت؛ گروه‌های تروریستی مسلط بر سوریه، فقط تغییر تاکتیک داده نه تغییر استراتژی؛ و این را زمان ثابت خواهد کرد.

نوشته های مرتبط :