پدر ادبیات عرفانی فارسی؛ انقلاب درونی حضرت حکیم سنایی غزنوی(رح) «بخش ــ ۴»

دسته: تحلیل
نویسنده: عدیل غزنوی
1403/09/10
11:31 ق.ظ
بازدید: 32

پایگاه خبری تحلیلی روایت : یکی از سنت‌های عرفانی در جهان، توبه، بازگشت و تحوّل دورنی و انقلاب معنوی است که عارف را از مرحلۀ زندگی مادی به زندگی معنوی وارد می‌سازد، از آن با عنوان « تولّد دوباره»، «مرگ اختیاری»، «بازگشت به خویشتن»، «حیات عرفانی» و مانند آن یاد می‌کنند، در شرق و غرب جهان، در گذشته و امروز با یک زنگ اخبار، سالک از خواب غفلت بیدار می‌گردد و به دوره‌ای جدید از زندگی وارد می‌شود که جهان جدید به روی او گشوده می‌گردد و چیزهایی می‌بیند و می‌شنود که انسانهای معمولی از آن بی خبرند.

یکی از سنت‌های عرفانی در جهان، توبه، بازگشت و تحوّل دورنی و انقلاب معنوی است که عارف را از مرحلۀ زندگی مادی به زندگی معنوی وارد می‌سازد، از آن با عنوان « تولّد دوباره»، «مرگ
اختیاری»، «بازگشت به خویشتن»، «حیات عرفانی» و مانند آن یاد می‌کنند، در شرق و غرب جهان، در گذشته و امروز با یک زنگ اخبار، سالک از خواب غفلت بیدار می‌گردد و به دوره‌ای جدید از زندگی وارد می‌شود که جهان جدید به روی او گشوده می‌گردد و چیزهایی می‌بیند و می‌شنود که انسانهای معمولی از آن بی خبرند.
گویی از ظاهر زندگی گام به باطن می‌نهد، با این حادثۀ عظیم از صورت معنا می‌رسد، به عالم سرّ و رمزی پی‌ می‌برد و حجاب و پرده از مقابل چشم او برداشته می‌شود و از عالم شهادت به عالم غیب پا می‌گذارد. این سیر و سفر معنوی اغلب با یک حادثۀ سرنوشت ساز همراه است که اگر چه با داستان های متفاوت نقل گردیده امّا محتوا و مضمون همۀ آنها یکی این است و چه بسا این حکایات رمزی، بیان می‌شود تا شنونده بتواند به آن معنا راه یابد. این تحوّل روحی و این توبه و بازگشت و بیداری هرگز بدون زمینه و آمادگی لازم صورت نمی‌گیرد.
در عرفان از بودا تا پاسکال این انقلاب درونی و حکایات آن بخش مفصّلی از فرهنگ عرفانی را در جهان تشکیل می‌دهد که لازم است به طور جداگانه مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد.
در عرفانی فارسی نیز اغلب صوفیه داستان‌های جالبی از این انقلاب معنوی خود را نقل نموده‌اند و بخشی ارزشمندی از زندگی فضیل، غزالی، عطار، مولوی و … را تشکیل می‌دهد. در این میان یکی از نخستین عارفان شاعر و صوفیان حکیم، سنایی غزنوی است که به نوعی پدر ادبیات عرفانی و شعر صوفیانۀ فارسی بوده و انقلاب درونی او به بیان های مختلفی نقل گردیده است. البته باید در نظر داشت که این تحول باطنی دو جنبه جالب دیگر هم داشته است: یکی اینکه مشایخ و پیران عرفان و تصوف با استفاده از اقدامی عملی یا نقل و بیانی تأثیر گذار کوشش نموده اند تا در قلب سالک این انقلاب را ایجاد کنند و از این راهکار به عنوان روشی جالب برای بیداری و نجات انسان‌ها از مرحله مادی به سوی مرحله معنوی بهره‌برداری نمایند، یعنی هر وقت شخصی را پیدا کرده اند که زمینۀ لازم را دارد و این آمادگی در او دیده می شود و استعدادی برای شگوفایی دارد با ایجاد حادثه‌ای، خود این زنگ اخبار را به صدا در آورده و به این وسیله سالک را بیدار ساخته اند، از دیگر یکی از تعالیم اساسی صوفیه نقل و حکایت داستان‌هایی در این زمینه بوده تا بدین وسیله، امکانی عمومی برای همۀ مشتاقان فراهم آید. پس اگر در کتب صوفیه حکایاتی عجیب در باره چنین انقلاب نوشته شده، هرگز قصد و منظور جابجایی نبوده که بسیاری از مادیون به چنین ماجراهایی ایراد گرفته‌اند، که واقعی نبوده یا عناصر اغراق آمیز دارد! این حکایات خود بخشی از آزموده های تعلیمی بوده و وسیله‌ای برای رسیدن به هدفی عالی بوده‌اند. این جنبه از حکایات جنبۀ آموزشی آنهاست نه جنبۀ تاریخی آن که ایرادهای نابجا به آن گرفته اند. نه اینکه چنین حوادثی رخ نداده باشد، بلکه جنبه تاریخی آن باید از جنبه تعلیمی آن جدا گردد. این زنگ اخباری که سالک را از خواب غفلت بیدار نموده، گاهی به وسیله پیرو شیخ دلسوز به صدا در آمده، گاهی در خواب و رویا به این انقلاب رسیده و چه بسا با مطلبی ارزشمند، حتی آیه‌ای از کتاب آسمانی یا روشی مشابه انجام پذیرفته است.
اما در مکتب عشق و جمال در عرفان خراسانی به روشی ابتکاری دست یافته اند‌ که از اکسیر عشق برای انقلاب بهره گرفته‌اند.
در باره سنایی غزنوی حکایتی نقل کرده‌اند که عاشق شده و به تحول معنوی رسیده بی‌شک بخش عمده‌ای از واقعیت را بیان کرده است. جزئیات حکایات بی‌شک تغییراتی پذیرفته ولی بی‌دلیل و بی‌پایه نبوده آنها هم حقایقی را منتقل می‌کنند آن را به چاشنی رمز بیان کرده‌اند. در باره حضرت سنایی « رح» گفته‌اند که عاشق شد و به پسری زیبا‌رو دل باخت. قصاب پسری که از سنایی تقاضای عجیبی داشت، از او پانصد گوسفند با دنبۀ سفید و سری سیاه در خواست نمود. در همۀ حکایات مکتب عشق و جمال عرفانی، معشوق تقاضایی عجیب و شرطی بزرگ دارد، برای بر آوردن این تقاضا او را راهیِ سفر می‌سازد سفر همواره تحول آفرین است، عاشق را به خوارزم فرستاد و کفش پارۀ پنج منیِ عاشق که امانت بود، در نزد معشوق می‌ماند، یا بی اعتنایی او از بین می‌رود و عاشق در بازگشت کفش خود را می‌خواهد و چون نمی‌یابد، می‌گوید، کسی که کفشی پاره را نگه نداشت، چطور دل که عرش الهی است نگه خواهد داشت؟ از معشوق روی بر گرداند و به معشوق دورنی روی آورد.[۱]

همچنین بخوانید: ویژه‌گی‌های شعر سعدی

این حکایت رمزهای جالبی از مکتب عشق را با خود همراه دارد.
این حکایت مجالس العشاق مناسب با مکتب سکر، عشق و جمال گفته شده و حکایت تذکره دولتشاه و ماجرای دیوانۀ لای خوار که شراب خورده و در مستی، سنایی را محکم می‌کند مانند فضیل عیاض است که با شنیدن حرف حق متحول می‌گردد. این که کفشی پاره و پنج منی داشته، نمادی از فقر خانوادگی او دارد، یعنی سنایی در خانواده‌ای فقیر به دنیا آمده و چه بسا همین که مدّاح دربار می‌گردد به دنبال همین کمبود مادی بوده است.
زمینه های انقلاب درونی او متعدد است، خانوادۀ متدین حنفی، خاندانی که منسوب به رضی‌الدین لالا عارف بزرگ بوده.[۲] علاقه به علم و ذوق و فقر و ناداری و شهر غزنین که مرکز علم و ادب بوده، دوستان بخشنده‌ای چون خواجه حسن هروی و بالاخره روحیۀ عصیانگر و زود رنج سنایی، دست به هم داده‌اند. سنایی در سرخس هم به مدح شیخ‌الاسلام جام، احمد ژنده پیل صوفی و هم منصور سرخسی فقیه می‌پردازد. این تحول زندگی و شعر او را دگرگون نمود.
در باره حکایت دیوانۀ لای‌خوار گفته‌اند: « آنچه در این داستان آمده در واقع و نفس الامر صورت باطن و جلو‌ای از سرّ سویدای سنایی است که از زبان دیوانه‌ای گوشه‌نشین شنیده می شود. در میان ارباب معرفت کسانی هستند که با شنیدن یک سخن و دیدن یک منظر به کلّی دگرگون گشته‌اند و با پیمودن راه حق به سر منزل مقصود رسیده اند‌. این مسأله مهم نیست که گویندگان این سخن‌های موثر و دگرگون کننده چه کسانی بوده‌اند، آنچه اهمیت دارد حالت و لحظه‌ای است که انسان برای شنیدن یک سخن آمادگی پیدا می کند و در اینجا است که برتر بودن گوش بر سایر حواس ادراکی ظاهر و آشکار می گردد. سخن مولوی نیز اشاره به همین واقعیت است آنجا که می‌گوید: « آدمی فربه شود از راه گوش.»[۳]
عبدالحسین زرین کوب نوشته: « این انقلاب درونی، که غیر از او برای بسیاری از عارفان بزرگ دیگر نیز چون غزالی، عطار، مولوی ـــ داده است، بی‌شک گذشته از یک اندیشه دراز، حادثه‌‌یی ناگهان نیز غالبا در جان و دل تأثیر قوی دارد، در آن مؤثر بوده است.
چنانکه در احوال بودا، در احوال پاسکال، در احوال مولوی نیز، یک حادثه منشأ تحولی شده است. در هر حال در سبب توبۀ بسیاری از مشایخ داستان‌هایی نقل شده است که غالب آنها از رنگ‌ و بوی افسانه خالی نمانده است.»[۴]
سپس حکایات عشق قصاب پسر و دیوانۀ لای‌خوار و پا برهنه گشتن او را نقل می‌کند و آنها را افسانه می‌خواند، و داستان کفش فرسودۀ پینه دوختۀ پنج منی او را انعکاس صدای فقر و بینوایی او درعهد جوانی می‌داند که البته لزوما چنین نیست، می تواند انعکاس گرایش‌های زاهدانه، عارفانه، و ملامتی او هم باشد.

همچنین بخوانید: شعر؛ چراغ همیشه روشن جامعه تاریک ما

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منابع:
۱ـ مجالس العشاق، گازرگاهی، ص ۶۶.
۲ـ نفخات الانس، ص ۵۹۵.
۳ـ دفتر عقل و آیت عشق، غلامحسین ابراهیمی دینانی، ج ۲، ص، ۲۶.
۴ـ با کاروان حلّه، ص ۱۷.

نوشته های مرتبط :