پدر ادبیات عرفانی فارسی؛ حکیم سنایی غزنوی و حکیم عمر خیام نیشابوری « بخش ۱۲»

دسته: تحلیل
نویسنده: عدیل غزنوی
1403/10/13
1:54 ب.ظ
بازدید: 25

پایگاه خبری تحلیلی روایت : سنایی و خیام در یک عصر زندگی کرده و باهم‌ رابطه‌ای دوستانه داشته‌اند. بی شک آثارِ هم علاقه داشته و مکاتبات فراوانی با هم نموده‌اند که یکی از نامه‌هایی که سنایی به خیام نوشته بارها چاپ شده است.[۱] از متن این نامه دریافت می شود که سنایی به نیشابور سفر کرده و در کاروانسرایی ساکن شده که غلامی هندو‌ متهم می‌گرد، هزار دینار طلا از صرّافی دزدیده و وقتی او را چوب می‌زنند، اعتراف می‌نماید که دینار ها را به غلام حکیم سنایی داده و آن غلام هم برای نجات خود، حکیم را متهم می‌نماید و این ماجرا یک ماه و نیم حکیم سنایی را دچار مشکل می‌نماید. برای نجات از این گرفتاری نامه‌ای به خیام نیشابوری نوشته و از او کمک خواسته است.

سنایی و خیام در یک عصر زندگی کرده و باهم‌ رابطه‌ای دوستانه داشته‌اند. بی شک آثارِ هم علاقه داشته و مکاتبات فراوانی با هم نموده‌اند که یکی از نامه‌هایی که سنایی به خیام نوشته بارها چاپ شده است.[۱] از متن این نامه دریافت می شود که سنایی به نیشابور سفر کرده و در کاروانسرایی ساکن شده که غلامی هندو‌ متهم می‌گرد، هزار دینار طلا از صرّافی دزدیده و وقتی او را چوب می‌زنند، اعتراف می‌نماید که دینار ها را به غلام حکیم سنایی داده و آن غلام هم برای نجات خود، حکیم را متهم می‌نماید و این ماجرا یک ماه و نیم حکیم سنایی را دچار مشکل می‌نماید. برای نجات از این گرفتاری نامه‌ای به خیام نیشابوری نوشته و از او کمک خواسته است.
این نامه در مکاتیب سنایی[۲] که توسط نذیر احمد جمع آوری گردیده به عنوان هشتمین نامه ذکر شده است. در مجموع سه نامه سنایی به خیام نوشته که دو نامه از آنها مربوط به ماجرای دزدی است و یکی در جواب همان بارزگان است. نذیر احمد دربارۀ نامه هشتم از مکاتیب سنایی نوشته: « پیداست که واقعۀ دزدی در نیشابور اتفاق افتاده بود، به همین جهت بود که سنایی مکتوبی هم دوستانه و هم متوقعانه به خدمت خیام می‌نویسد و اندکی هم تحکّم و بزرگواری به کار می‌برد که هر چند به معنیِ من از تو بزرگترم، در این موقع به معاونت تو محتاجم ــ آخر کلامِ تو در آن شهر مقبول و نافذ است ـــ به آن صرّاف ملعون بگو، من، اهل نیم که هزار دینار او را بدزدم. نامۀ نامۀ دیگریست که هم به نیشابور نوشته شده و در خصوص همین واقعۀ دزدی…»[۳] نامۀ سوم هم به نیشابور نوشته شده و نسخه‌های آن در مکاتیب معرفی شده‌اند.
در این نامه‌ها سنایی به خیام،« پیشوای حکیمان» گفته و چون خود نیز حکیم بوده نشان از احترام خاص دارد و اینکه در آن عصر حکیم به معنایی نزدیک به علاّمۀ امروز به کار می‌رفته و به افرادی که در همۀ علوم در آن عصر به ویژه حکمت و فلسفه و عرفان الهی در مقام والایی بوده‌اند، گفته می‌شده است. البته سنایی با شعرای دیگر هم دوستی داشته است، مختاری غزنوی(متوفی ۵۵۲ ق) که به احترام سنایی شهر‌ها سروده است. [۴] امّا رابطۀ او با خیام اهمیت فراوانی دارد و چون سنایی ابیاتی به شیوۀ خیامی نیز دارد نشان می‌دهد که تحت تاثیر اندیشه‌های یکدیگر بوده‌اند.
خیام گفته:
گر ما می و معشوق گزیدیم چه باک
چون عاقبت کار چنین خواهد بود
سنایی گفته:
می و معشوق را بگزین به عالم
جز این دیگر همه زرق است و ریواس[۵]

همچنین بخوانید: اوضاع بد زبان فارسی در افغانستان

خیام در رباعی معروفش گفته:
این کوزه چو من، عاشق زاری بوده است
دربند سر زلف نـــــــــــــــگاری بوده است
این دسته که بر گردان او می‌بیـــــــــــنی
دستی است که بر گردن یاری بوده است

سنایی دارد:
هر ذرّه که بر روی بر زمینی بوده است
خورشید رخ و زهره جبینی بوده است
گرد رخ از آستین به آرزم فــــــــــــشان
کان هم رخ خوب نازنینی بوده اســــت[۶]
این رباعی« گر آمدنم، زمن بُدی، نامدمی» هم در دیوان سنایی آمده( ص ۱۰۹۵) و هم از رباعیات مشهور خیام است.
برخی از اندیشه‌های مشترک بین خیام و سنایی، دیدگاه آنهاست نسبت به انحرافات اجتماعی در عصر خود است. هر دو از فقیهان، زاهدان، و صوفیانِ ریایی به شدّت تنفر داشته و به انتقاد از آنها پرداخته‌اند.« یک رباعی منتسب به خیام، دیدگاه سنایی را در مورد مردم زمانه‌اش مورد تأیید قرار می‌دهد. خیام نیز که با حکیم غزنین به هنگام اقامتش در نیشابور مکاتبه داشته در ناآگاهی و بی‌مایگیِ خلق با سنایی همراه است و همان تعبیرِ او را در مورد شان به کار می‌برد:
گاوی است بر آسمان، قرین پروین
گاوی است دگر نهفته در زیر زمین
گر بینائی، چشم حقیقت بگــــــشا
زیر و زبر دو گاو مشتی خـــر بین
با تصویری که سنایی از جامعه و مردم داشته طبیعی می‌نماید که نباید نگاهی خوشبینانه نسبت به زندگی داشته باشد. او جهان را زباله‌دانی توصیف می‌کند« پر از گرگ»:
بمیر ای حکیم: از چنــــین زندگانی
کز این زندگانی چو مردی بمــــانی
از این زندگی زندگانی نخـــــــــیزد
که گرگ است و ناید بر گرگان شبانی
در این خاکدان پر از گرگ، تا کی
کنی چون سگان، رایگان پاسبانی
به بستان مرگ آی، تا زنده گردی
بسوز این کفن زندۀ باســــتانی[۷]
بین این دو شخصیت بزرگ از نظر فکری و نیز نزدیکی‌ها و مشابهت‌هایی وجود دارد که نشان دهندۀ تأثیری پذیری آنها از هم و بلکه عقاید مشترک آنها در حوزه‌های عرفانی، ادبی و هنری است، چنانکه بر اساس اسناد موجود گفته‌اند: « اندکی پس از سفر مهم خیام به اصفهان در سال ۴۶۷ ق / ۱۰۷۶ م، سنایی برای دیدار خیام به نیشابور رفت. بحث در بارۀ ادبیات، فلسفه و موضوعات مورد علاقۀ طرفین برای مدتی ادامه یافت و دوستیِ ها عمیقی میان این دو شخصیت سُترگ، که یکی نابغۀ شعر و دیگری فیلسوف ـــ دانشمند بود، پیدا شد.

همچنین بخوانید: تاجیکان و ضرورت احیای فرهنگ شاه‌نامه‌خوانی

Sagheb, [1/2/2025 1:47 PM]
وقتی سنایی هنوز در نیشابور بود، مقداری پول از صرّافی به سرقت رفت و فرد مظنون ادعا کرد که غلامِ سنایی پول را دزدیده است. غلام، که دستگیر و تعذیب شد، توقع داشت سرورش پای در میانی کند. او نامه‌ای به خیام نوشت که یکی از عالی‌ترین نمونه‌های ادب فارسی به شمار می‌رود. او در این نامه از خیام خواست تا به خاطر وی در ماجرا دخالت نمایید.
خیام قضیه را ماهرانه فیصله داد‌.»[۸]
محمد سلیم اختر به این مطلب اشاره کرده و نوشته: « در طربخانه تألیف یار احمد بن حسین رشید آمده است که نادرۀ ایام حکیم عمر خیام و حکیم ابوالمجد مجدود بن آدم سنایی، شاگرد یک استاد ــ حضرت رئیس الحکماء و المحققین شیخ الاسلام و المسلمین ناصر الملة والدین شیخ محمد منصور ــ بودند و چنانکه از قراین بر می آید بعدها نیز بین این دو دانشی مردِ نامدار خراسان رسم مکاتیب و مراودت برقرار بوده است. خیام اگر چه فقط در اوقات فراغت به شعر و شاعری می‌پرداخته. منحصرا در زمینۀ رباعی طبعش را می‌آزموده ولی در این فن از اساتید مسلم و بی‌نظیر زبان فارسی است‌. یکی ازمضمون‌های شیوای رباعیات وی‌، خاک شدِن انسان بعداز مرگ و سپس به صورت کاسه و کوزه در آوردن وی می‌باشد… فکر فانی بودن انسان و بعداز مرگ به قالب کوزه در آمدنِ وی صرفنظر از اینکه مآخذ دقیق وی چه بوده است. در آثار سنایی نیز انعکاس یافته است. در مثنوی طریق التحقیق گوید:
ای شنیده فسانه بســــــــــــیاری
قصۀ کوزه‌گر شـــــــــــــــنو باری
کوزه‌ گر سال و ماه در تک و پوی
تا کند خاک دیگران به ســـــــبوی
چونکه خاکش نقاب روی کـــــــند
دیگران خاک او سبوی کـــــــــــنند [۹]
اما اگر خیام در بارۀ مبدأ و معاد دچار حیرت گردیده، سنایی به کمال انسان اعتقاد راسخ دارد و به معاد و حساب عقیدۀ کامل دارد.
در عین حال که سنایی گاهی مانند خیام از روزگار سخن می‌گوید: اما دربارۀ مرگ‌اندیشی دیدگاهی عمیق‌تر از خیام دارد و چون فیلسوفی برجسته و عارفِ متأله به مرگ می‌اندیشد. او بد را مطلق نمی‌داند و به بسیاری از امور چون مرگ نیز، با دیدگاه نسبی می‌نگرد.
آن زمان کایزد آفرید آفاق
هیچ بد نافرید‌، بر اطلاق
مرگ، این را هلاک و آن را برگ
زهر، این را غذای و آن را مرگ

همچنین بخوانید: آغازی از یک چشم آغازین

در جایی دیگر می‌گوید:
اگر مرگ خود هیچ راحت ندارد
نه بازت رهاند همی جاودانی
این دیدگاه‌های فلسفی در چهار چوب عرفان نظری و اعتقاد به تکامل معنوی است و مرگ نیز بخشی از این سیر و تحوّل است. او هستی را زیبا و بهترین صورت ممکن می‌داند و مرگ را از این قاعده مستثنی نمی‌کند:
در جهان آنچه رفت و آنچ آید
و آنچه هــــست همی باید [۱۰]
به همین دلیل عقیده دارد که در زیر پردۀ که به صورت خوب و بد مشاهده می‌شود رمز و رازی نهفته است که از حکمت آن حکیم سرچشمه می‌گیرد.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منابع:
۱ـ نسخۀ مجموعۀ کتابخانۀ فاتح استانبول که مجتبی مینوی در مجلۀ یغما، سال سوم، شماره ۵ چاپ نمود و محمد معین در تعلیقات چهار مقاله و در گزیدۀ اشعار سنایی غزنوی، به کوشش ضیاءالدین سجادی، ص ۱۴۳.
۲ـ مکاتیب سنایی، نذیر احمد، ص ۷۰.
۳ـ همان، ص ۲۰۷.
۴ـ دیوان مختاری، ص ۱۸۱، ۱۶۰، ۱۵۶.
۵ـ دیوان، همان ص ۸۳۹.
۶ـ دیوان، همان ص ۱۰۳۰.
۷ـ مقدمۀ دیوان حکیم سنایی غزنوی، محمد بقایی(ماکان)، ص۱۹۹.
۸ ـ صهبای خرد، شرح احوال و آثار حکیم عمر خیام نیشابوری، ص ۳۹.
۹ـ هفت گفتار دربارۀ سنایی و عطّار و عراقی، ص ۶.
۱۰ـ حدیقة الحقیقة، ص ۸۳.

نوشته های مرتبط :