افراط در عقل گرایی

دسته: تحلیل
نویسنده: شاهین سروش
1403/06/27
10:33 ق.ظ
بازدید: 45

پایگاه خبری تحلیلی روایت : در این اواخر یک تعداد افراد زیر عنوان “به اصطلاح” روشنفکر و تجددگرا حضور دارند که در حقیقت اکثرا با مفهوم روشنفکری بیگانه اند و حرفی از تجدد گرایی را نمی‌دانند. آنها با علم اندک و با تقلید از فلاسفه و سفسطه گویان گذشته، داده های عقل را در شناخت همه موارد هستی کامل و شامل دانسته و انسان عاقل را بی نیاز از هر چیز دیگری میدانند، قسمی که انسان را گرویده و برده آن داده ها می‌شمارند، چه آنها خوب و درست باشند و چه زشت و نادرست، کافی‌ست عقل حکم بر درستی آنها کند. و همچنان بنابر مفکوره این گروه آنچه موافق عقل باشد درست و حقیقت است و آنچه مخالف عقل است، غلط و دروغ است.

در این اواخر یک تعداد افراد زیر عنوان “به اصطلاح” روشنفکر و تجددگرا حضور دارند که در حقیقت اکثرا با مفهوم روشنفکری بیگانه اند و حرفی از تجدد گرایی را نمی‌دانند. آنها با علم اندک و با تقلید از فلاسفه و سفسطه گویان گذشته، داده های عقل را در شناخت همه موارد هستی کامل و شامل دانسته و انسان عاقل را بی نیاز از هر چیز دیگری میدانند، قسمی که انسان را گرویده و برده آن داده ها می‌شمارند، چه آنها خوب و درست باشند و چه زشت و نادرست، کافی‌ست عقل حکم بر درستی آنها کند. و همچنان بنابر مفکوره این گروه آنچه موافق عقل باشد درست و حقیقت است و آنچه مخالف عقل است، غلط و دروغ است.
اگر از منظر واقعیت و به گونه عاقلانه به این اندیشه نگاه انداخته شود، به وضوح روشن میگردد در کنار اینکه این شدیداً نادرست است، همچنین بی‌خردی محض و افراط و زیاده روی در استفاده از عقل است. در ضمن همگان “به شمول برخی از فیلسوفان غربی” اعتراف به این دارند که، زیاده روی و افراط در تعقل کار پسندیده نیست و بعلاوه آن، عقل انسان را به تنهایی به ساحل نجات نمی‌رساند. و همچنان به سبب افراط و گاهی هم به علت تفریط در آن است که شخص مُفرِط در معرض انحطاط واقعی و خطرات جدیِ عقیدتی و فکری قرار میگیرد. باید پذیرفت که افراط در تعقل و عقل گرایی ، به همان اندازه انسان را به بیراهه میبرد که خِرد ستیزی و عقل ناگرایی به آن میبرد.
با درنظرداشت ادعای روشنفکری و تجدد گرایی در جامعه ما میان مسلمانانِ “به اصطلاح” روشنفکر و تجددگرا، متاسفانه به نظر می آید که آدم های چیزفهم و دانا هم در طریق روشنفکریِ اسلامی در زمینه استفاده از عقل، در معرض خطا قرار گرفته اند و در این کار زیاده روی کرده و به میزان بلندی افراط میکنند. چیزی که جالب است در این میان اینست که روشنفکران مسلمان به جای اینکه با خرافات و یاوه گویی های مخالفین اسلام مبارزه و پیکار کنند، آمده بر ضد اسلام و بر طبل مخالفین میکوبند، غلط های آنها نشخار کرده و دامن خود را می‌درند، و جالبترش اینجاست که اینکار خود را روشنفکری می‌دانند.
نکته ژرف دیگر اینست که عقل‌گرایی امروز بیشتر به بی‌عقلی دیروز می‌ماند. دیروز مردم از عقل بیگانه بودند اما امروز عقل همه‌کاره شمرده میشود. امروزه بکار بردن عقل در جای که آن از درکش عاجز و ناتوان است، رنگ بیشتر گرفته است. در میان روشنفکران اصطلاحی ما، پشت پا زدن به آنچه که خلاف عقل یک شخص یا یک گروه است، نادیده گرفتن حقایق مُسَلَّم و عینی ، بی‌رویه رد کردن نظرات دیگران، بی عقل دانستن غیر خود و خویش را عقل‌کُل قلمداد کردن، اوج عقل مندی و خردمندی تلقی میشود، در حالی که این اوج بی‌عقلی و بی‌خردی و در حقیقت حماقت محض است.
با جا افتادن همین افراط و تفریط در بهره گیری از عقل در جامعه بشری بود که پیامبران الهی یکی پس از دیگری وارد میدان شدند و بنابر دستور خالق هستی عقل را به معرفی گرفتند و بر تعقل و اندیشیدن -تا آنجا که عقل انسان به آن قد میدهد- تاکید کردند و همچنین آن عقل گرایی و خردمندی را مورد تحسین و تایید قرار دادند که از کُندروی و تُندروی خالی بوده و بر اساس اعتدال و میانه روی استوار باشد. قرآنکریم در جا های مختلف و در آیت ۱۴۳ سوره بقره ضمن اشاره به تغییر قبله‌ی مسلمان از بیت المقدس به بیت الحرام -که یک عده افراد با تعقل غلط، این کار را عقلا نادرست گفته و در مخالفت با این امر پروردگار قرار گرفته بودند- مسلمانان را امت وسط شمرده که در تمام امور راه میانه را پیش میگیرند و از عدالت عدول نمیکنند (وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا… و همچنان شما را نیز، امتى میانه و معتدل -در همه امور- قرار دادیم…). پیامبر گرامی اسلام نیز روی اعتدال و میانه روی در هر کاری تاکید فراوان کرده و در قولی، خیر امور را اوسط آن قلمداد کرده است (خیر الامور اوسطها/ الحدیث). عقل سیلم آدمی و دانشمندان عاقل هم از اقشار و گروه های مختلف فکری، هردو جنبه افراط و تفریط را مخصوصا در اندیشیدن نکوهش کرده و بر قبح آن اعتراف کرده اند.
این مبرهن است که عقل آدمی زاد کامل نیست و امکان خطا در آن وجود دارد. پس ممکن نیست همه چیز مطابق عقل ناقص انسان باشد، و این دید هم درست نیست که آنچه همسان با عقل انسان است، درست و بجاست و آنچه که خلاف عقل انسان است، خطا و اشتباه است. عقل انسان ها هرقدری تکامل کند و به نبوغ برسد، باز هم جوابگوی همه پرسش ها و حلّال تمام مشکلات نیست. به همین منظور است که آفریده‌گار هستی، در کنار اینکه عقل را به انسان ارزانی کرده است، نقل (کتاب ها و پیامبرانی) را هم در کنار آن فرستاده تا جا های که دست عقل آدمی به آن نمیرسد، نقل به آنها رسیده‌گی کند.

همچنین بخوانید: فایق: افغانستان به کانون افراط‌گرایی مبدل شده است

نوشته های مرتبط :