افراط‌گرایی دینی ‌و آینده پر چالش آسیای مرکزی

دسته: بین الملل, تحلیل, ویژه خبری
نویسنده: تحریریه روایت
1401/12/15
1:26 ب.ظ
بازدید: 8

آسیای مرکزی منطقه‌ای شامل پنج کشور قزاقستان، قرقیزستان، ترکمنستان، تاجیکستان و ازبکستان است که در مورد تعریف این منطقه دیدگاه‌های مختلفی ارایه شده است. براساس برخی نظریات این منطقه محدوده‌ای بین مغولستان و چین از شرق، ایران و افغانستان از جنوب، دریای خزر از غرب و سیبری از شمال را در برمی‌گیرد. منطقه آسیای مرکزی به علت هم‌جواری با دریای خزر به عنوان دومین منبع استراتژیک جهان (نفت و گاز)، همسایه‌گی با قدرت‌های بزرگ منطقه چون: چین و روسیه، هم‌جواری با آسیای جنوبی و خاورمیانه به عنوان دو منطقه مهم قاره کهن‌ آسیا و داشتن پیوند‌ عمیق با جهان اسلام از اهمیت فوق‌العاده ژئوپلیتیک، ژئواکونومیک و ژئوکالچری برخوردار است. این منطقه بخشی از سرزمین‌های تحت تسلط شوروی سابق به شمار می‌رود. با وجود این که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی جمهوری‌های پنج‌گانه آسیای مرکزی به استقلال دست یافتند اما دیده می‌شود که با سپری شدن سی‌ویک سال از استقلال جمهوری‌های پنج‌گانه آسیای مرکزی، این منطقه هنوز هم حیات خلوت و کمربند امنیتی روسیه به شمار می‌رود. تحقیقات مراکز زمین‌شناسی ایالات متحده پس از فروپاشی شوروی در آسیای مرکزی نشان می‌دهد آسیای مرکزی دارای منابع سرشار سوختی است به گونه‌ای که جعفری کمپ یکی از ژئوپلیتیسن‌های آمریکایی در سال ۱۹۹۴م اعلان نمود که حوزه آسیای مرکزی و دریای خزر دارای ظرفیت بالغ بر ۲۷۹ تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی و ۲۰۰ ملیارد بشکه نفت است. این آمار نشان می‌دهد که پس از خاورمیانه آسیای مرکزی دومین منبع استراتژیک جهان به شمار می‌رود. پس از این تحقیقات و اکتشافات صورت گرفته این منطقه توجه قدرت‌های بزرگ جهان چون ایالات متحده آمریکا را به خود جلب نمود. آمریکا پس از خلای به میان آمده‌ای قدرت در آسیای مرکزی نهایت تلاش نمود با برقراری ارتباط با کشور‌های تازه تاسیس آسیای مرکزی و ایجاد پایگاه‌های مهم در این منطقه از مزایا و ظرفیت‌های عظیم نفتی آسیای مرکزی سود ببرد. طرح انتقال گاز تاپی که منابع سوختی آسیای مرکزی به ویژه منابع عظیم گازی ترکمنستان را از مسیر افغانستان و پاکستان به هند انتفال می‌دهد یکی از بزرگ‌ترین طرح‌های متعدد خطوط لوله انرژی در منطقه به شمار می‌رود که نخستین بار در سال ۱۹۹۳م توسط شرکت آمریکایی یونوکال مطرح شد.

همچنین بخوانید: پاملرنه: افغانستان تنها کشوری در جهان است که آموزش دختران و زنان در آن ممنوع شده است

اما با ظهور طالبان و تهدیدات امنیتی در افغانستان این پروژه تا حالا عملی نشده است. در واقع بخش بزرگ بحران امروزه افعانستان ریشه و پیوند عمیق با همین موضوع دارد. درکنار آمریکا، چین، روسیه، اتحادیه اروپا، قدرت‌های منطقه‌ای مانند هند و پاکستان چشم به منابع نفتی آسیای مرکزی دوخته است. از این رو وضعیت ثبات و امنیت‌ پایدار افغانستان سخت گره خورده با آسیای مرکزی است چون افغانستان دهلیز ترانزیت و نقطه اتصال و پلِ میان آسیای مرکزی و جنوب آسیا به شمار می‌رود.

حالا با توجه به اهمیت و ویژگی‌های که آسیای مرکزی از حیث برخورداری از منابع طبیعی و ژئوپلیتیکی که دارد تهدیدات امنیتی فراوانی متوجه این منطقه بوده است که می‌شود از دخالت روز‌افزون بازی‌گران خارجی در آسیای مرکزی به عنوان بازی بزرگ جدید یاد کرد. بازی بزرگ جدید در آسیای مرکزی، میان چین، روسیه، آمریکا، اتحادیه اروپا، ترکیه، ایران، هند و پاکستان بیشتر در محور انرژی به ویژه صادرات گاز این منطقه می‌چرخد.

با وجود رقابت‌های ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک میان قدرت‌های بزرگ، عوامل و کد‌های داخلی نیز در شکل‌گیری محیط امنیتی و تهدیدات امنیتی آسیای مرکزی موثرند:

۱) بحران ایدئولوژیک که عبارت از موج از اسلام‌خواهی و بیداری دینی است که از دهه هفتاد آغاز شد؛

۲) بحران سرزمینی که همه‌ای کشور‌های آسیای مرکزی با توجه به تقسیمات ناعادلانه که از طرف شوروی صورت گرفت با هم دچار اختلافات مرزی اند.

۳) بحران سیاسی که میان نخبگان این منطقه برای کسب قدرت به شدت ادامه دارد و دموکراسی در این کشور‌ها به صورت اساسی عملی نمی‌شود.

همچنین بخوانید: شورای امنیت روسیه می‌گوید افغانستان همچنان منبع تهدیدهای جدی است

موج جدید افراط‌گرایی در آسیای مرکزی

در حال حاضر این منطقه موج جدیدی از رشد گروه‌های تروریستی و افراط‌گرایی را شاهد است. پس از ظهور گروه داعش و گسترش درگیری‌ها در سوریه، عراق و حالا افغانستان دیده می‌شود که هزاران جنگجو از میان گروه‌های تروریستی چون: جنبش اسلامی ازبکستان، انصارالله تاجیکستان، جیش المهدی، کتیبه التوحید و الجهاد و گروه جندالله که همه از میان اتباع آسیای مرکزی تشکیل شده به دنبال ادامه فعالیت در درون آسیای مرکزی هستند. پس از فروپاشی نظم پسا بن و توافق دوحه میان آمریکا و طالبان که منجر به سقوط نظام جمهوریت و دوباره روی کار آمدن امارت اسلامی در افغانستان شد، تهدیدات امنیتی آسیای مرکزی چند برابر شده و گروه‌های مرکزگریز و افراطی در خطوط اول مرز‌های سه کشور این منطقه چون تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان صف کشیده و انتظار عبور و فعال شدن سلول‌های خفته در این منطقه را دارند تا با استفاده از کوچک‌ترین فرصت موج تازه‌ای افراط گرایی را در این منطقه آغاز کنند.

کارشناسان و تحلیل‌گران برجسته حوزه مطالعات منطقه‌ای تحولات اخیر بدخشان کوهستانی تاجیکستان، اعترضات آلماتی در قزاقستان و منطقه خود مختار قره قلپاقستان ازبکستان را بی‌ربط با وضعیت پیش‌آمده افغانستان نمی‌دانند و باور دارند که در صورت تداوم وضعیت کنونی در افغانستان تحولات دگرگون کننده‌ای چون: بهار عربی در انتظار جمهوری‌های پنج‌گانه آسیای مرکزی که با چالش‌های فراوانی مواجه است نیز خواهد بود.

فواد توانا

نوشته های مرتبط :