شب یلدا، تنها یک مناسبت تقویمی یا آیینی نیست؛ این شب بلند، روایتی ماندگار از پیروزی روشنایی بر تاریکی است، قصهای که قرنها در حافظه تاریخی مردمان این سرزمین زنده مانده و از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است. در جغرافیای پرتنوع افغانستان، هرات جایگاهی ویژه در پاسداشت این آیین کهن دارد؛ شهری که تاریخ، فرهنگ، شعر و هویت در آن در هم تنیده و شب یلدا نه صرفاً یک شب، بلکه «قصهای به بلندای تاریخ» است.
هرات، این کهنشهر تمدنساز، یلدا را با معنایی فراتر از طولانیترین شب سال جشن میگیرد. بازارهای شهر از روزها پیش از شب چله، با رنگ و بوی خاصی زنده میشوند؛ هندوانه و انار تازه، میوههای خشک، آجیل و شیرینی نه صرفاً برای خوردن، بلکه بهعنوان نمادهای زندگی، برکت و امید خریداری میشوند. خانوادهها، به ویژه جوانترها، راهی خانه بزرگان میشوند؛ جایی که قصهها جان میگیرند و پیوند نسلها دوباره استوار میشود.
در شب یلدا، شعر و قصه در هرات نفس میکشند. خواندن دیوان حافظ، گرفتن فال، روایت داستانهای شاهنامه و بازگویی قصههای کهن، بخش جداییناپذیر این آیین است. کلمات، پلی میان گذشته و حال میسازند و گویی حافظ، فردوسی و روایتهای اسطورهای دوباره در جمع خانوادهها حاضر میشوند. برای هراتیان، یلدا تنها جشن خوردن و گردهمایی نیست، بلکه فرصتی برای بازتعریف هویت فرهنگی و پاسداشت زبان و ادبیات فارسی است.
آداب و رسوم شب یلدا در هرات و نقش زنان
شب یلدا در هرات تجلی حضور خانواده و جامعه است و زنان نقش محوری در زنده نگهداشتن این آیین دارند. خانهها با تدارک میوههای تازه و خشک، آجیل، شیرینی و غذاهای محلی آماده میشوند و فضایی گرم و صمیمی برای جمع شدن اعضای خانواده فراهم میشود. خوردن هندوانه و انار، گرفتن فال حافظ و روایت داستانهای شاهنامه، آیینهای ثابت این شب هستند.
زنان هرات با مدیریت خانه، تدارک غذاها و تنظیم برنامههای فرهنگی، نه تنها نقش سنتی خود را حفظ میکنند، بلکه پاسدار میراث فرهنگی شهر هستند. حتی در دوران محدودیتهای اجتماعی و سیاسی، زنان با شجاعت مراسم شب یلدا را در محیط خانواده و جمعهای کوچک برگزار میکنند و با اشتراکگذاری تصاویر و ویدئوها در شبکههای اجتماعی، پیام مقاومت فرهنگی و حفظ هویت را منتقل میکنند. این نقش، استمرار آیین شب یلدا و انتقال ارزشهای فرهنگی به نسلهای بعد را تضمین میکند.
ریشههای تاریخی و مذهبی شب یلدا
شب یلدا یا شب چله، ریشهای کهن در تاریخ و فرهنگ مردمان فارسیزبان افغانستان، ایران و تاجیکستان دارد. این شب با آغاز فصل زمستان همزمان است و از نظر نجومی، خورشید در پایینترین نقطه خود قرار میگیرد؛ پدیدهای طبیعی که به تدریج جایگاه فرهنگی و اجتماعی یافته است.
تحقیقات تاریخی نشان میدهد شب یلدا با آیینهای میتراییسم و باورهای زرتشتی مرتبط است و به عنوان شب تولد مهر یا ایزد مهر در میان اقوام آریایی پاس داشته میشده است. برخی پژوهشگران معتقدند ریشههای شب یلدا به جشنهای میترایی پیش از اسلام بازمیگردد و این شب از منظر فرهنگی، نمادی از پیروزی نور بر تاریکی و تجدید حیات طبیعت است.
اهمیت فرهنگی و اجتماعی شب یلدا در هرات
شب یلدا در هرات، فراتر از یک جشن فصلی یا گردهمایی خانوادگی است؛ این شب نمادی زنده از پیوند عمیق انسان با طبیعت، چرخههای فصلی و تاریخ فرهنگی سرزمینش است. تجلیل از این شب، نه تنها فرصتی برای شادی و دورهمی است، بلکه یادآور احترام انسان به محیط زیست، شناخت ارزشهای طبیعی و همآهنگی با ریتم زندگی و تغییر فصلهاست.
هر برگ میوه، هر قصهای که در این شب گفته میشود و هر شعری که زمزمه میشود، انعکاسی است از تلاش انسان برای حفظ تعادل میان زندگی اجتماعی و طبیعت، و نشاندهنده پیوند ناپیدای نسلها با گذشته، حال و آینده فرهنگ و تمدن افغانستان است. این شب همچنین فرصتی برای نمایش خلاقیت زنان و مردان هرات است؛ سفرههای رنگین، خوراکیهای محلی و روایتهای ادبی، همه جلوهای از هنر و ذوق فرهنگی را در دل جمع خانوادگی به تصویر میکشند.
نتیجهگیری
شب یلدا یا شب چله، بلندترین شب سال و یکی از کهنترین جشنهای فرهنگی در افغانستان است که ریشههای تاریخی و باستانی آن به آیینهای میترایی، مزدکی و زردشتی بازمیگردد. این مراسم، علاوه بر جنبههای نجومی و طبیعی، نشاندهنده پیوند انسان با طبیعت و چرخه زندگی است.
تجلیل از شب یلدا در هرات و سایر مناطق، حتی در شرایط دشوار، نمادی از پایداری فرهنگی و هویت تاریخی مردم است. آیینهای این شب، از قصهگویی و شعرخوانی گرفته تا خوردن میوههای خاص و دورهمیهای خانوادگی، انسجام اجتماعی و احترام به سنتها را به نمایش میگذارند.
ثبت شب یلدا در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو، فرصتی برای تثبیت هویت فرهنگی و انتقال این سنت به نسلهای آینده فراهم کرده است و یادآور اهمیت حفظ و احیای میراثهای فرهنگی در برابر فراموشی و فشارهای اجتماعی و سیاسی است. در نهایت، شب یلدا نه تنها یک مراسم تاریخی، بلکه نمادی از استمرار فرهنگ، آگاهی اجتماعی و احترام به ریشههای تمدنی مردم افغانستان است.