نادرشاه؛ از تاج‌گذاری تا ترور، بازخوانی فصلی خونین از تاریخ معاصر افغانستان

دسته: تحلیل
نویسنده: شهرام خراسانی
1404/08/17
10:04 ق.ظ
بازدید: 15

پایگاه خبری تحلیلی روایت : ترور محمد نادرشاه در ۸ نوامبر ۱۹۳۳ (۱۷ عقرب ۱۳۱۲) یکی از رویدادهای سرنوشت‌ساز در تاریخ معاصر افغانستان است؛ حادثه‌ای که نه تنها به حیات کوتاه سلطنت او پایان داد، بلکه نشانه‌ای از تضادهای عمیق سیاسی، قومی و طبقاتی در ساختار قدرت آن زمان بود. نادرشاه که پس از سقوط حبیب‌الله کلکانی در ۱۹۲۹ به تخت سلطنت نشست، در مدت چهارساله‌ی حکومتش تلاش کرد تا نظم و دیکتاتورانه‌ی سلطنتی را بازسازی کند؛ اما در پس این سیاست‌ها، سرکوب، انتقام‌جویی و بی‌عدالتی گسترده‌ای شکل گرفت که بذر نارضایتی و شورش را در میان اقشار مختلف جامعه کاشت و سرانجام، به مرگ خودش انجامید. او شمالی را سرکوب، کلکانی و یارانش را به فجیع‌ترین شکل ممکن اعدام و صدها جنایت و ستم دیگر را مرتکب شد. امروز فصل خونین حکومت او را که خیلی‌ها مستبد خوانده‌اند به بررسی می‌گیریم.

ترور محمد نادرشاه در ۸ نوامبر ۱۹۳۳ (۱۷ عقرب ۱۳۱۲) یکی از رویدادهای سرنوشت‌ساز در تاریخ معاصر افغانستان است؛ حادثه‌ای که نه تنها به حیات کوتاه سلطنت او پایان داد، بلکه نشانه‌ای از تضادهای عمیق سیاسی، قومی و طبقاتی در ساختار قدرت آن زمان بود. نادرشاه که پس از سقوط حبیب‌الله کلکانی در ۱۹۲۹ به تخت سلطنت نشست، در مدت چهارساله‌ی حکومتش تلاش کرد تا نظم و دیکتاتورانه‌ی سلطنتی را بازسازی کند؛ اما در پس این سیاست‌ها، سرکوب، انتقام‌جویی و بی‌عدالتی گسترده‌ای شکل گرفت که بذر نارضایتی و شورش را در میان اقشار مختلف جامعه کاشت و سرانجام، به مرگ خودش انجامید. او شمالی را سرکوب، کلکانی و یارانش را به فجیع‌ترین شکل ممکن اعدام و صدها جنایت و ستم دیگر را مرتکب شد. امروز فصل خونین حکومت او را که خیلی‌ها مستبد خوانده‌اند به بررسی می‌گیریم.

بازگشت به قدرت با حمایت خارجی

محمد نادرشاه از خاندان محمدزایی و از افسران بلندپایه‌ی ارتش در دوره‌ی امان‌الله خان بود. پس از سقوط حکومت امان‌الله و به قدرت رسیدن حبیب‌الله کلکانی، او به هند بریتانیایی پناه برد و از همان‌جا با پشتیبانی آشکار انگلیس و قبایل وفادار در شرق افغانستان، برای بازگشت به قدرت برنامه‌ریزی کرد. نادرشاه با شعار «احیای نظام» و «نجات وطن» وارد کابل شد و در پاییز ۱۹۲۹ با سقوط دولت کلکانی، تاج شاهی بر سر گذاشت.

اگرچه نادرشاه در آغاز حکومت وعده‌ی عفو عمومی داد، اما در عمل سیاستی کاملاً انتقام‌جویانه در پیش گرفت. نخستین اقدام او، برگزاری محاکمه‌ی صحرایی حبیب‌الله کلکانی و یاران نزدیکش بود. کلکانی که با وعده‌ی امان و مهر در قهرآن تسلیم شده بود، همراه با ده تن از یارانش بدون دادرسی عادلانه با قمه‌ها تکه پاره و بعد به دارد آویخته شدند شد. این اقدام نه تنها به عنوان «اجرای عدالت» در تاریخ ثبت نشد، بلکه لکه‌ای از بی‌عدالتی و انتقام در حافظه‌ی تاریخی مردم ماند. در سال‌های بعد نیز، بسیاری از هواداران و فرماندهان امارت پیشین به جرم «یاغی‌گری» و «خیانت» اعدام یا تبعید شدند.

نادرشاه نظام سیاسی کشور را به‌شدت متمرکز و بسته ساخت. اصلاحات اجتماعی و فرهنگی امان‌الله خان را لغو کرد، مکاتب دخترانه را بست، مطبوعات را زیر سانسور شدید قرار داد و مخالفان سیاسی را با قساوت تمام سرکوب نمود. حکومت او بر پایه‌ی ترس و وفاداری قبایل خاص استوار بود و کمتر نشانی از مشارکت عمومی یا عدالت در آن دیده می‌شد. نارضایتی اقوام تاجیک، هزاره و حتی برخی از پشتون‌ها از سیاست‌های تبعیض‌آمیز او رو به افزایش گذاشت.

نادرشاه در حالی که در باغ ارگ برای شاگردان مکاتب جوایز توزیع می‌کرد، به دست عبدالخالق، شاگرد ۱۷ ساله‌ی یکی از مکاتب کابل، هدف گلوله قرار گرفت و کشته شد. عبدالخالق از اقلیت هزاره بود و گفته می‌شود که انگیزه‌اش، انتقام از بی‌عدالتی‌ها و اعدام ارباب و همبستگانش توسط حکومت نادرشاه بود. هرچند منابع رسمی آن زمان تلاش کردند تا انگیزه‌ی او را به تحریک بیگانگان یا «نفوذ شوروی» نسبت دهند، اما شواهد تاریخی نشان می‌دهد که عمل او واکنشی شخصی و در عین حال سیاسی به فضای خفقان و تبعیض حاکم بر کشور بود.

پس از ترور نادرشاه، پسرش محمدظاهرشاه در ۱۹ سالگی به قدرت رسید. اگرچه ظاهرشاه چهره‌ای آرام‌تر و کم‌تر سرکوب‌گر از پدرش بود، اما ساختار اصلی قدرت تغییری نکرد. خاندان نادری تا سال ۱۹۷۳ بر کشور حاکم ماندند و نظام سلطنتی، بر شالوده‌ی همان سیاست‌های تمرکز قدرت و حاشیه‌نشینی اقوام دیگر بنا شد.

پایان سخن اینکه؛

ترور نادرشاه را نمی‌توان صرفاً یک حادثه‌ی فردی دانست؛ این رویداد نتیجه‌ی سال‌ها ستم، تبعیض و سرکوب بود. حکومت او به جای آشتی ملی و بازسازی وحدت کشور، بر زخم‌های قومی و طبقاتی نمک پاشید. اگرچه عبدالخالق به عنوان قاتل شاه اعدام شد، اما در حافظه‌ی جمعی بخشی از مردم افغانستان، او نماد اعتراض در برابر استبداد باقی ماند. تاریخ نادرشاه، یادآور این واقعیت تلخ است که هیچ نظامی با تکیه بر زور و تبعیض پایدار نمی‌ماند، و عدالت، دیر یا زود، راه خود را از لابه‌لای دیوارهای ارگ باز می‌کند.

نوشته های مرتبط :