این روزها شهر تیانجین چین میزبان بزرگ‌ترین اجلاس سازمان همکاری شانگهای از زمان تأسیس آن در سال ۲۰۰۱ است؛ نشستی که نه‌تنها از نظر تعداد شرکت‌کنندگان بی‌سابقه است، بلکه از نظر پیام‌های سیاسی و ژئوپلیتیکی نیز نقطه عطفی در تحولات جهانی محسوب می‌شود. حضور رهبران کشورهای کلیدی مانند چین، روسیه، هند و ایران در کنار نمایندگان سازمان‌های بین‌المللی، این اجلاس را به صحنه‌ای برای نمایش همگرایی جنوب جهانی در برابر فشارهای غرب بدل کرده است. یعنی در شرایطی که جهان با بحران‌های چندوجهی مواجه است؛ از جنگ اوکراین و نسل‌کشی در غزه گرفته تا تنش‌های فزاینده در آسیا و آغاز جنگ تجاری جهانی توسط آمریکا، نشست تیانجین به بستری برای همگرایی کشورهای مستقل و منتقد نظم تک‌قطبی تبدیل شده است. حضور هم‌زمان رهبران سه قدرت مهم آسیایی یعنی چین، روسیه و هند، در کنار ایران، پاکستان، قزاقستان و دیگر کشورهای عضو و شریک، نشان‌دهنده تمایل روزافزون به ایجاد بلوک‌های همکاری منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای است که بتوانند در برابر فشارهای سیاسی، اقتصادی و نظامی غرب ایستادگی کنند.
شانگهای؛ ناتوی شرقی یا الگویی برای نظم پساآمریکایی؟
سازمان همکاری شانگهای که ابتدا با هدف حل‌وفصل اختلافات مرزی در دوران پساجنگ سرد شکل گرفت، اکنون به نهادی چندوجهی با ابعاد امنیتی، اقتصادی و سیاسی تبدیل شده است. با عضویت کشورهایی مانند ایران، هند و پاکستان، حوزه جغرافیایی این سازمان تا اقیانوس هند و دریای عمان گسترش یافته و با جمعیتی بیش از دو میلیارد نفر، به یکی از بزرگ‌ترین بازارهای منطقه‌ای جهان تبدیل شده است.
در شرایطی که ناتو به‌عنوان نماد نظم غربی با چالش‌های داخلی و خارجی مواجه است، شانگهای در حال ارائه مدلی جایگزین برای همکاری‌های منطقه‌ای است. چین تلاش دارد این سازمان را به الگویی از نظم جهانی پساآمریکایی تبدیل کند؛ نظمی که در آن قدرت‌های نوظهور جنوب جهانی نقش تعیین‌کننده‌تری ایفا می‌کنند.
سفر رهبران روسیه، هند و ایران؛ اتحاد استراتژیک در برابر فشارهای غرب
یکی از نکات برجسته اجلاس تیانجین، حضور هم‌زمان ولادیمیر پوتین، نارندرا مودی و مسعود پزشکیان در چین بود. پوتین در سفری چهارروزه با استقبال رسمی و فرش قرمز وارد چین شد؛ نشانه‌ای از روابط گرم و استراتژیک میان مسکو و پکن. او در مصاحبه‌ای با خبرگزاری شینهوا، تحریم‌های غرب را «تبعیض‌آمیز» خواند و بر همکاری مشترک با چین برای مقابله با این فشارها تأکید کرد.
مودی نیز پس از هفت سال برای نخستین بار به چین سفر کرد. دیدار او با شی جین‌پینگ نشان داد که هند در حال بازتعریف روابط خود با چین است. توافق بر سر مدیریت مرزی در هیمالیا و ازسرگیری پروازهای مستقیم میان دو کشور، نشانه‌هایی از تمایل به کاهش تنش‌ها و حرکت به‌سوی همکاری‌های راهبردی است. همچنین تشدید با غرب بویژه با کانادا و امریکا و از جمله مقابله با تعرفه های ترامپ حضور رهبر هند را در نشست شانگهای بیشتر قابل توجه می سازد.
همچنین حضور رئیس‌جمهور ایران نیز در این اجلاس، نشان‌دهنده جایگاه فزاینده تهران در معادلات منطقه‌ای و جهانی است. عضویت رسمی ایران در سازمان همکاری شانگهای در سال ۲۰۲۳، در کنار روابط نزدیک با چین و روسیه، تهران را به یکی از بازیگران کلیدی جنوب جهانی تبدیل کرده است. البته جنگ اخیر با اسرائیل و مقابله با آن نقش ایران را در معادلات برجسته ار کرده است.
سایه تعرفه‌های ترامپ و همگرایی اقتصادی شرق
در حالی که آمریکا با اعمال تعرفه‌های سنگین بر کالاهای هندی به دلیل خرید نفت روسیه، فشارهای اقتصادی تازه‌ای بر دهلی‌نو وارد کرده، رهبران چین و هند در اجلاس تیانجین بر ضرورت گسترش تجارت و سرمایه‌گذاری تأکید کردند.
شی جین‌پینگ در دیدار با مودی تصریح کرد که «مسائل مرزی نباید کل روابط چین و هند را تعریف کنند» و روابط دو کشور می‌تواند «با ثبات و راهبردی» باشد. این دیدگاه، در کنار لغو محدودیت‌های روادید گردشگری و ازسرگیری پروازهای مستقیم، نشان‌دهنده تلاش برای ایجاد همگرایی اقتصادی در برابر فشارهای تجاری غرب است.
نمایش همگرایی جهان شرق در برابر غرب
اجلاس تیانجین در شرایطی برگزار می شود که جهان با بحران‌های متعددی مواجه است: جنگ روسیه در اوکراین، نسل‌کشی در غزه، تنش‌های امنیتی در آسیا ـ اقیانوسیه و جنگ تجاری جهانی که با سیاست‌های ترامپ آغاز شده و همچنین افزایش فزاینده تنش میان ایران و رژیم اسرائیل. در چنین فضایی، سازمان همکاری شانگهای به بستری برای همگرایی کشورهای شرق تبدیل شده است؛ کشورهایی که خواهان نظم جهانی عادلانه‌تر و چندقطبی هستند.
Sagheb, [9/1/2025 9:48 AM]
از سویی هم حضور رهبران کشورهای غیرعضو مانند ترکیه، میانمار، مالزیا، اندونزیا و مالدیو نیز نشان‌دهنده جذابیت فزاینده این سازمان برای کشورهای خارج از حوزه سنتی آن است. این کشورها به‌دنبال یافتن جایگاهی در نظم نوین جهانی هستند؛ نظمی که دیگر صرفاً تحت سلطه غرب نخواهد بود.
شانگهای و بریکس؛ مکمل‌های تحول‌ساز در نظم جهانی
کارشناسان مسائل بین‌المللی معتقدند که سازمان همکاری شانگهای و بریکس به‌عنوان دو نهاد منطقه‌ای و بین‌المللی، می‌توانند مکمل یکدیگر در شکل‌دهی به تحولات جهانی باشند. با توجه به اینکه اعضای کلیدی شانگهای، بنیان‌گذاران بریکس نیز هستند، هم‌افزایی میان این دو سازمان می‌تواند به تقویت صدای جنوب جهانی در عرصه‌های مختلف منجر شود.
بعضی ها معتقد اند که در شرایطی که نهادهای غربی مانند G7 با چالش‌های مشروعیت و کارآمدی مواجه‌اند، شانگهای و بریکس در حال ارائه مدلی جایگزین برای همکاری‌های بین‌المللی هستند؛ مدلی که بر اساس احترام متقابل، عدم مداخله و توسعه پایدار بنا شده است.
با این حال، اجلاس تیانجین نقطه عطفی در مسیر تحول نظم جهانی خواهد بود. حضور رهبران کلیدی جنوب جهانی، همگرایی در برابر فشارهای غرب، تلاش برای گسترش همکاری‌های اقتصادی و امنیتی، و نمایش قدرت سازمان همکاری شانگهای به‌عنوان ناتوی شرقی یا الگویی برای نظم پساآمریکایی، همگی نشان‌دهنده تغییرات بنیادین در معادلات جهانی هستند.
در جهانی که دیگر تک‌قطبی نیست، سازمان‌هایی مانند شانگهای و بریکس نقش مهمی در شکل‌دهی به آینده ایفا خواهند کرد. اجلاس تیانجین نه‌تنها نمایش قدرت، بلکه بیانیه‌ای سیاسی از سوی جنوب جهانی برای بازتعریف نظم بین‌المللی می باشد.
