ابن‌سینا؛ از بزرگی او تا هرزه‌گی ما

دسته: تحلیل
نویسنده: عبدالبشیر فکرت
1404/06/06
7:41 ق.ظ
بازدید: 18

پایگاه خبری تحلیلی روایت : تردیدی نیست که ابن سینا یکی از نوابغ جهان و فرهنگ اسلامی به شمار می‌رود. او هم فیلسوف است و هم طبیب، هم زبان‌شناس است و هم در معرفت‌شناسی، منطق، ریاضیات جایگاه ویژه‌یی دارد. کتاب «شفا»ی او در فلسفه و «قانون» وی در طب، از مشهورترین کتاب‌هایی‌ست که به چندین زبان مختلف و از جمله زبان لاتین –که زبان علم در سده‌های میانه بود- برگردان شده و تا سده‌ی هفدهم همچنان در دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی غرب تدریس می‌شده است. نقش ابن سینا هم در دنیای پزشکی و هم در قلمرو فلسفه و اندیشه بسیار قابل توجه است. به سختی می‌توان تعیین کرد که ابن‌سینای طبیب نقش بیشتری در تاریخ فکر و فرهنگ بشری بازی کرده است، یا ابن‌سینای فیلسوف. با این وجود، فیلسوفی که هم‌زمان به طبابت نیز اشتغال بورزد، فلسفه‌ورزی او از فیلسوف غیرطبیب متفاوت خواهد بود؛ زیرا فلسفه اغلب ماهیّت نظری دارد، در حالی‌‌که طبابت بر پایه‎ی تجربه و عمل استوار است. حالا فیلسوفی که توانسته این دو شأن را به‌صورتِ هم‌زمان در خود داشته باشد، از تجربه، دقت و وسعتِ نظر بیشتری بهره‌مند خواهد بود. ابن سینا حقیقتاً از این دو دانشِ مهم و محوری زمانه‌ی خود برخوردار بود و فی‌الجمله، فلسفه و طبابت را با هم جمع کرده بود. در باب عظمت و جایگاه ابن‌سینا بسیار می‌توان نوشت و این خود نیازمند حوصله و فرصتِ لازمی‌ست که با دریغ در این مقام، در اختیار ما نیست.

درآمد:

تردیدی نیست که ابن سینا یکی از نوابغ جهان و فرهنگ اسلامی به شمار می‌رود. او هم فیلسوف است و هم طبیب، هم زبان‌شناس است و هم در معرفت‌شناسی، منطق، ریاضیات جایگاه ویژه‌یی دارد. کتاب «شفا»ی او در فلسفه و «قانون» وی در طب، از مشهورترین کتاب‌هایی‌ست که به چندین زبان مختلف و از جمله زبان لاتین –که زبان علم در سده‌های میانه بود- برگردان شده و تا سده‌ی هفدهم همچنان در دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی غرب تدریس می‌شده است. نقش ابن سینا هم در دنیای پزشکی و هم در قلمرو فلسفه و اندیشه بسیار قابل توجه است. به سختی می‌توان تعیین کرد که ابن‌سینای طبیب نقش بیشتری در تاریخ فکر و فرهنگ بشری بازی کرده است، یا ابن‌سینای فیلسوف. با این وجود، فیلسوفی که هم‌زمان به طبابت نیز اشتغال بورزد، فلسفه‌ورزی او از فیلسوف غیرطبیب متفاوت خواهد بود؛ زیرا فلسفه اغلب ماهیّت نظری دارد، در حالی‌‌که طبابت بر پایه‎ی تجربه و عمل استوار است. حالا فیلسوفی که توانسته این دو شأن را به‌صورتِ هم‌زمان در خود داشته باشد، از تجربه، دقت و وسعتِ نظر بیشتری بهره‌مند خواهد بود. ابن سینا حقیقتاً از این دو دانشِ مهم و محوری زمانه‌ی خود برخوردار بود و فی‌الجمله، فلسفه و طبابت را با هم جمع کرده بود. در باب عظمت و جایگاه ابن‌سینا بسیار می‌توان نوشت و این خود نیازمند حوصله و فرصتِ لازمی‌ست که با دریغ در این مقام، در اختیار ما نیست.

موضوع:

اینک پس از تقریباً هزارسال، ابن‌سینا به یکی از چهره‌های منازعه‌برانگیز بدل شده است. گروه‌ها، اقوام و مذاهب گونه‌گون می‌کوشند به‌جای برخورداری از اندیشه‌های سترگ ابن‌سینا، وی را در دایره‌ی از پیش ‌تعیین‌شده‌ی خویش بگذارند و از او تندیسی قومی، مذهبی ویا هویّتی درست کنند. ابن‌سینا از بزرگانی همچون مولاناست که هر کسی از ظنّ خود یار او شده است، بدون آنکه به ژرفای اندیشه‌‌‌اش راه ببرد. نژادگرایان، توصیفی نژادی از ابن‌سینا به‌‌دست می‌دهند، در حالی‌که مذهبیون، ابن‌سینا را در قالبِ تنگِ مذهب فرومی‌ریزند و از او شخصیّتی سنی، اسماعیلی ویا اثناعشری برمی‌سازند. چندی پیش غایله‌یی مبنی بر هزاره بودنِ ابن‌سینا برپا شد و این غایله، حاصل نگاه نژادی دانشنامه‌ی هزاره به پورسینا بود. ترک‌ها از دیرباز مدعی تبار ترکی ابن‌‌سینا اند و این نکته در بیشتر آثار علمی نوشته‌شده در دانشگاه‌‌های‌ ترکیه قابل ملاحظه است؛ البته تا آنجایی که من رصد کرده‌ام. ایران ابن‌سینا را مایملک فکری-فرهنگی خویش می‌شمارد و از آن به عنوان یکی از مفاخر بزرگ تاریخی خود سخن می‌زند. در این میان، ادعای هزاره بودنِ ابن‌سینا پایه‌ی چندانی ندارد و از همینجا می‌توان آن‌را غیر قابل ارزیابی دانست؛ زیرا فاقد دلایل و شواهد‌‌ی‌ست که بتوان بر آن اتکا کرد. خطای ترک‌ها اما اینست که، گذشته را با معیار واقعیّت‌های امروز می‌سنجند و از این طریق، به داوری نژادی در مورد ابن‌سینا دست می‌یازند. تردیدی نیست که ازبیکستان امروز بخشی از قلمرو ترک‌تباران است، امّا در گذشته‌، به‌ویژه در ‌‌عصر فرمانروایی سامانیان، سمرقند و بخارا از مراکز اصلی و مهمّ تاجیکان فارسی‌زبان محسوب می‌شده است. اینکه ایران تاریخی بسیار بزرگتر از ایران امروزی بوده امری مسلّم و محل اتفاق است. با این وجود، اطلاق واژه‌ی ایران به معنای امروزی آن -که محصول عصر شکل‌گیری دولت-ملت‌های جدید است- موجب شده است، ایرانیان همه‌ی مفاخر تاریخی ایران کهن را به سودِ خویش مصادره نمایند و این، مغالطه‌یی‌‌ست ظریف و بزرگ که حتی برخی اساتید و پژوهشگران ایرانی نیز هرازگاهی بدان متوسّل می‌شوند. گویی ایران دیروز همان ایران امروزی است و بنابراین، هر آنچه از ایران قدیم برجا مانده است، مایملک انحصاری ایران موجود است؛ این در حالی‌‌ست که جغرافیای ایران تاریخی بسیار پهناورتر از ایران امروزی بوده است و بنابراین، دارایی‌های فکری‎- فرهنگی آن نیز اختصاصی به ایرانیان ندارد، بل اقوام، ملل و ممالک دیگر نیز –به درجاتِ مختلفی- در آن سهیم‌اند.
ابن‌سینا نه تنها به لحاظ نژادی، بل از نظر مذهبی نیز کانون منازعه است. برخی اصل را بر اسماعیلی بودنِ وی می‌گذارند و سپس از مخالفان می‌خواهند خلافِ آن‌را ثابت نمایند. ادعاها در باب اثناعشری بودنِ ابن‌سینا نیز کم‌دامنه نیست و در این راستا، هانری‌کربن(۱۹۰۳-۱۹۷۸م) نیز به شواهدی در آثار ابن‌سینا استناد می‌ورزد. مؤرخان اهل سنت امّا، به‌رغم طرد دینی و تاریخی ابن‌سینا از جامعه‌‌ی سنّی، ابن‌سینا را سنّی‌مذهب دانسته‌اند و به این منظور، دلایلی چون: حنفی بودنِ فرمان‌روایان سامانی، شایع بودنِ حنفیّت در بخارای آن‌روزگار، یادکردِ تلویحی و بزرگوارانه‌ی ابن‌سینا از امام ابوحنیفه و غیره را شاهدی بر مدعای خویش قرار داده‌اند.

همچنین بخوانید: بلخ یکی از کهن‌ترین شهرهای مسکونی جهان شناخته شد

قدر مورد اتفاق اینست که، هیچ‌نوع صراحتی در مورد مذهب فقهی ابن‌سینا وجود ندارد. به‌لحاظ کلامی امّا، ظاهراً ابن‌سینا به معتزله نزدیکتر است تا سایر فِرق اسلامی. کمااینکه، فلسفه‌ اسلامی خود در امر اتکا بر عقل با تفکّر معتزلی شباهت‌های بسیاری دارد. کلام معتزلی را –با توجه به سرشت عقلانی آن- می‌توان بشارتی برای فلسفه در اسلام دانست و از این‌رو، نسبت آن با فلسفه، مشهود و درخور توجه است. هر چه نحله‌های کلامی از عقل فاصله می‌گیرند، نسبتِ فیلسوفان مسلمان با آنها کم‌تر می‌شود و روی‌همرفته، تفاوت میان‎شان‌ برجسته‌تر‎‌ می‌گردد. با این بیان، به آسانی می‌توان نتیجه گرفت که هر چه در باب مذهب ابن‌سینا گفته شده است، از جنس ظن و اجتهاد است. ابن‌سینا در سرگذشتِ خودنوشت خویش صراحتاً از گرویدنِ پدرش به گروه اسماعیلیه سخن رانده است، اما از اینکه خود او نیز به آن کیش درآمده باشد، حرفی به میان نیاورده است. به پاره‌متن زیر به روایت جوزجانی نظر کنید:
پدرم از کسانی بود که دعوت مصریان را پذیرفته و به اسماعیلیان گرویده بود و من از ایشان ذکر نفس و عقل را بر وجهی که ایشان و برادرم می‌گفتند و می‌دانستند، شنیدم و بسیار می‌شد که این‌ها را در میان خود یاد می‌کردند و من می‌شنیدم و آنچه می‌گفتند در می‌یافتم و نفس من نمی‌پذیرفت؛ و آغاز کردند مرا بدان دعوت کنند و نیز ذکر فلسفه و هندسه و حساب هند بر زبان‌شان می‌رفت. سپس مرا به مردی راهنمایی کردند که سبزی می‌فروخت و بر حساب هند استوار بود و من آن‌را از وی آموختم.
از متن بالا چنان دانسته می‌شود که: اولاً، پدر و برادر ابن‌سینا به گروه اسماعیلیه گرویده بودند. این نکته نشان می‌دهد که آنان قبلاً اسماعیلی نبوده‌اند. ثانیاً، ابن‌سینا نیز به آیین اسماعیلیه فراخوانده شده است. ثالثاً، سخن داعیان مصری برای ابن‌سینا پذیرفتنی نبوده است. رابعاً، ابن‎سینا در وهله‌ی نخست با فلسفه‌ی اسماعیلی از طریق پدر و برادر خویش آشنایی حاصل کرده، و آنان نیز همواره می‌کوشیدند ابن‌سینا را تحت نظر و تربیّتِ خود نگه دارند.

همچنین بخوانید: نوروز و دشمنان آن در افغانستان

سخن پایانی:

القصه، آنچه در پیوند به نگرش نژادی و فرقه‌یی به ابن‌سینا گفتیم، اختصاصی به پورسینا ندارد؛ بل بسیاری از مفاخر فکری-فرهنگی دیگر نیز در این خطّه‌زمین به ابزار منازعه‌ی مذهبی، نژادی ویا هویّتی بدل شده‌اند. نسبت ابن‌سینا به یک گروه، نژاد ویا جغرافیا، هیچ‌چیزی بر بزرگی او نمی‌افزاید؛ بل برعکس، این گروه‌ها و طیف‌های گونه‌گون‌اند که می‌خواهند از طریق انتساب ابن‌سینا به خود، آبروی فرهنگی کسب کنند و عمق تاریخی خویش را در این مرزوبوم به نمایش بگذارند. طرف‌های مختلفِ منازعه در پی تعمیق ریشه‌های تاریخی خود به تصاحبِ بی‌وجه مفاخر فکری-فرهنگی دیگران ویا مفاخر مشترک تاریخی دست می‌یازند. فقدان حضور در تاریخ ویا حس چنان فقدانی به اضافه‌ی تنگ‌نظری، خود برتربینی، نژادپرستی و غیره از عواملی‌ست که به معضل دست‌اندازی در ساحتِ بزرگان گذشته دامن زده است. این در حالی‌ست که چنین دعواهایی مسأله‌ی اصلی ما را در نسبت با فلسفه و به‌ویژه تفکّر ابن‌سینا، مکتوم می‌دارد. اینکه ابن‌سینا در بلخ زاده شده است یا بخارا، مذهب یا نژاد او چه بوده است، هیچ گرهی از کار فروبسته‌ی ما نمی‌گشاید. این رویکرد نه تنها کارآمدی ندارد، بل دچار حاشیه‌پردازی و سطحی‌‌اندیشی‌یی‌ست که ما همواره از آن رنج برده‌ایم و فرسخ‌ها با نظام اندیشه‌گی ابن‌سینا فاصله دارد. رسالتِ ما باز نگه‌داشتِ دیده‌گان خرد، و سیر در ژرفای اوقیانوس تفکّر ابن‌سیناست، نه درگیرشدن با حواشی غیرضروری نظام فکری او و تقلّا برای مصادره‌ی ابن‌سینا به سودِ اهداف نژادی یا هویّتی خاص. نزاع‌‌های پیش‌آمده بار دیگر نشان داد چقدر سطحی‌اندیشی در جامعه‌ی ما ریشه زده است؛ آفتی که امکان مواجهه‌ی خلّاق ما با گذشته را از ما ستانده است.
از قماش پیرهن غافل ز یوسف گشته‌اند
شکوه‌ها از مردم کوته‌نظر دارد بهار
صایب