تحلیل تهدیدات ژئوپلیتیک خاورمیانه؛ رقابت ایران، اسرائیل و نقش قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای

دسته: تحلیل
نویسنده: سید حامد سعیدی
1404/03/25
11:47 ق.ظ
بازدید: 27

پایگاه خبری تحلیلی روایت : در ماه‌های اخیر، منازعه تاریخی میان جمهوری اسلامی ایران و رژیم صهیونیستی وارد مرحله‌ای بی‌سابقه و آشکار شده است. حملات نظامی مستقیم اسرائیل با استفاده از پهپادها و موشک‌ها به مراکز حیاتی در شهرهای تهران، اصفهان، کرمان و شیراز، کرمان شاه، تبریز و… در ۲۳ ماه جواز سال روان، موجب کشته شدن فرماندهان ارشد، متخصصان دفاعی و دانشمندان هسته‌ای ایران شده است. تل‌آویو این اقدامات را بخشی از راهبرد مهار «تهدید هسته‌ای ایران» معرفی می‌کند، حال آن‌که تهران آن را اعلان جنگ آشکار و نقض جدی حقوق بین‌الملل می‌داند. این تحولات نشانه فروپاشی مرز میان جنگ‌های اطلاعاتی و نبردهای نظامی کلاسیک در خاورمیانه است.

۱ـ ایران و اسرائیل: از جنگ سایه تا رویارویی مستقیم
زمانی که تئودور هرتزل نظریه‌پرداز جنبش سیاسی صهیونیسم، کتاب دولت یهودی را می‌نوشت در ذهن خود آرمان دولت یهودی را می‌پروراند. البته که با همراهی قدرت‌های بزرگ به‌ویژه امریکا و انگلستان این امر محقق و دولت یهودی در سرزمین‌های اشغالی شکل گرفت. از آن تاریخ به بعد یعنی اعلامیه بالفور در سال ۱۹۱۷ که نوید از ایجاد یک میهن ملی برای یهودیان در سرزمین فلسطین میدان یهودیان زیادی به این سرزمین نمودند در جریان جنگ جهانی دوم با بعد از آن در۱۴ مه ۱۹۴۸ دیوید بن گوریون، رهبر یهودیان صهیونیست، در تل‌آویو اعلامیه استقلال اسرائیل را قرائت کرد و رسماً تأسیس کشور اسرائیل را اعلام نمود. این رویداد یک روز پیش از پایان رسمی قیمومت بریتانیا بر فلسطین رخ داد. بعد از این اعراب بلافاصله چهار جنگ را با این رژیم انجام دادند که به ترتیب ۱۹۴۸، ۱۹۵۶، ۱۹۶۷ و ۱۹۷۳ که در همه این نبرد ها بازنده طرف اعراب بود هرچند با معاهده کمپ دیوید در سال ۱۹۷۸ و افول عصر ناصرگرایی، صف اعراب در نبرد با اسرائیل شکسته شد و موضوع فلسطین به حاشیه رانده شد اما گروه های مانند حماس و جهاد اسلامی با جنگ های نامتقارن در سدد این بودند تا موضوع حقوق فلسطنیان را زنده نگهدارند. با انقلاب اسلامی در ایران در سال ۱۹۷۹ برای رژیم اسرائیل دشمن جدیدی متولد شد؛ جمهوری اسلامی ایران که با شعار نابودی اسرائیل پا به کارزار گذاشت و از اولین روزهای انقلاب اسلامی ایران با راهبرد های همچون ایجاد شبکه ژئوپلیتیک در سدد محدود کردن این رژیم در مرز های طبیعی اش و در نهایت نابودی آن بوده است. این کشور با حمایت گروه های مانند حزب الله لبنان، حماس و جهاد اسلامی فلسطین تلاش نموده است داعیع دار آرمان های آزادی فلسطین باشد. با حمله گسترده حماس در اکتبر ۲۰۲۳ و آغاز تهاجم اسرائیل بر نوار غزه سطح تنش ها میان تهران و تل‌آویو بلند رفت بخصوص بعد از ترور اسماعیل هنیه تهران دست به عملیات وعده صادق ۱ و صادق دو زد که شامل حملات موشکی بر اهدافی در اسرائیل بود.
در ماه‌های اخیر، منازعه تاریخی میان جمهوری اسلامی ایران و رژیم صهیونیستی وارد مرحله‌ای بی‌سابقه و آشکار شده است. حملات نظامی مستقیم اسرائیل با استفاده از پهپادها و موشک‌ها به مراکز حیاتی در شهرهای تهران، اصفهان، کرمان و شیراز، کرمان شاه، تبریز و… در ۲۳ ماه جواز سال روان، موجب کشته شدن فرماندهان ارشد، متخصصان دفاعی و دانشمندان هسته‌ای ایران شده است. تل‌آویو این اقدامات را بخشی از راهبرد مهار «تهدید هسته‌ای ایران» معرفی می‌کند، حال آن‌که تهران آن را اعلان جنگ آشکار و نقض جدی حقوق بین‌الملل می‌داند. این تحولات نشانه فروپاشی مرز میان جنگ‌های اطلاعاتی و نبردهای نظامی کلاسیک در خاورمیانه است.
۲ـ نقض فاحش حقوق بین‌الملل و بحران مشروعیت نهادهای بین‌المللی
حملات هدفمند به زیرساخت‌های علمی، دانشگاهی، مراکز درمانی و سکونتی، به‌ویژه زمانی که قربانیان آن عمدتاً غیرنظامیان و دانشمندان باشند، طبق اصول حقوق بین‌الملل بشردوستانه، به‌ویژه پروتکل‌های الحاقی اول و دوم کنوانسیون ژنو (۱۹۷۷)، نقض فاحش و آشکار قوانین جنگی محسوب می‌شود. این پروتکل‌ها تصریح می‌کنند که طرف‌های درگیر در منازعات نظامی باید همواره بین اهداف نظامی و غیرنظامی تمایز قائل شوند و از حمله به افراد یا تأسیساتی که مستقیماً در عملیات نظامی مشارکت ندارند، پرهیز کنند. با این حال، اسرائیل بارها و به‌طور نظام‌مند با استناد به “حق دفاع مشروع”، اقدام به انجام حملاتی کرده است که نه‌تنها فاقد مبنای حقوقی روشن است، بلکه اغلب بر اطلاعات ناقص یا مفروضات امنیتی آینده‌نگر استوار بوده است. در حالی که ماده ۵۱ منشور ملل متحد تنها زمانی استفاده از نیروی نظامی را تحت عنوان دفاع مشروع مجاز می‌داند که حمله‌ای واقعی، آشکار و فوری به یک کشور صورت گرفته باشد. توسل به زور صرفاً بر مبنای “احتمال تهدید”، خارج از حدود مشروعیت حقوقی و مغایر با اصول بنیادین منشور است. از سوی دیگر، حمایت مستقیم یا غیرمستقیم ایالات متحده و برخی اعضای ناتو از اقدامات نظامی اسرائیل، به‌ویژه اگر این حملات علیه خاک ایران یا در فضای حاکمیت آن صورت گرفته باشند، عملاً نقض صریح اصل حاکمیت ملی کشورها است؛ اصلی که یکی از ستون‌های حقوق بین‌الملل مدرن به‌شمار می‌رود. تجاوز به تمامیت ارضی یک کشور مستقل، بدون مجوز شورای امنیت، نقض صریح ماده ۲ منشور ملل متحد درباره منع توسل به زور است. تداوم چنین رفتارهایی، در کنار بی‌عملی یا جانبداری آشکار نهادهای بین‌المللی مانند شورای امنیت سازمان ملل یا دیوان کیفری بین‌المللی (ICC)، سبب شده است که مشروعیت این نهادها نزد افکار عمومی جهانی و به‌ویژه در کشورهای جهان اسلام به‌شدت زیر سؤال برود. آنچه در عمل مشاهده می‌شود، استفاده ابزاری و سیاسی از سازوکارهای حقوقی است، به‌گونه‌ای که معیارهای حقوق بشر و حقوق بین‌الملل تنها در برابر کشورهای ضعیف اعمال می‌شود، نه در قبال اقدامات قدرت‌های غربی یا متحدان استراتژیک‌شان. آن‌چه امروز در منطقه در حال وقوع است، نه‌تنها یک بحران امنیتی بلکه نشانه‌ای از فروپاشی تدریجی اعتماد جهانی به نظام حقوق بین‌الملل و نظم مبتنی بر قوانین جهانی است. اگر این مسیر بدون اصلاح و بازسازی طی شود، ممکن است شاهد تولد یک نظام جهانی آشوب‌محور و متکی بر قدرت صرف باشیم، نه بر پایه عدالت و قانون.
۳ـ نقش واشنگتن و ناتو: مشارکت پنهان در منازعه در خاورمیانه
با وجود ادعاهای رسمی ایالات متحده مبنی بر بی‌طرفی در منازعات خاورمیانه، شواهد فراوانی از مشارکت مستقیم و غیرمستقیم این کشور در حمایت از اسرائیل وجود دارد که ماهیت درگیری‌ها را از سطح تقابل‌های منطقه‌ای به یک منازعه پیچیده‌ی ژئوپلیتیکی با ابعاد بین‌المللی ارتقا داده است. یکی از مهم‌ترین مظاهر این مشارکت، ارائه اطلاعات پیشرفته ماهواره‌ای، داده‌های شنود الکترونیکی، تصاویر پهپادی و تحلیل‌های اطلاعاتی دقیق به ارتش اسرائیل است که توان این کشور را در طراحی عملیات‌های هدفمند، حملات پیش‌دستانه و ترورهای هوشمندانه به‌شدت افزایش داده است. این نوع پشتیبانی، نه‌تنها جنبه تاکتیکی دارد، بلکه بنیان راهبردی سیاست امنیتی اسرائیل را بر پشتیبانی اطلاعاتی ایالات متحده استوار ساخته است. در کنار این، کمک‌های نظامی گسترده واشنگتن به اسرائیل، به‌ویژه در قالب قراردادهای چندمیلیارد دلاری تسلیحاتی، سامانه‌های دفاع موشکی همچون «گنبد آهنین» و واگذاری جنگنده‌های پیشرفته F-35، اسرائیل را به تنها بازیگر منطقه‌ای مجهز به فناوری نظامی نسل پنجم در غرب آسیا تبدیل کرده است. این همکاری‌های تسلیحاتی فراتر از ائتلاف‌های معمول امنیتی‌اند و به‌نوعی اتحاد راهبردی عمیق و ساختاری میان دو طرف را نشان می‌دهند.
از سوی دیگر، اگرچه سازمان ناتو به‌طور رسمی وارد درگیری‌های اسرائیل با کشورهای منطقه نشده، اما نقش حمایتی و پشتیبانی سیاسی این پیمان نظامی غربی در روندهای امنیتی خاورمیانه قابل انکار نیست. برخی اظهارات مقامات ناتو درباره تعهد به دفاع از اعضای این سازمان در صورت تهدید از جانب ایران یا متحدانش، و همچنین تمرین‌های رزمی مشترکی که در آن سناریوهای مقابله با تهدیدات ناشی از تنش‌های خاورمیانه شبیه‌سازی شده، بیانگر سطحی از آمادگی ضمنی ناتو برای مداخله در صورت گسترش منازعه است. این مسأله به‌ویژه زمانی اهمیت می‌یابد که توجه داشته باشیم بخشی از پایگاه‌های نظامی آمریکا در منطقه (در ترکیه، عراق و کشورهای حاشیه خلیج فارس) عملاً در چارچوب مأموریت‌های مشترک ناتو فعالیت دارند و حمله به آنها می‌تواند زمینه‌ساز ورود رسمی ناتو به درگیری باشد. ترکیب این عوامل نشان می‌دهد که اقدامات اسرائیل در منطقه، به‌ویژه در قبال ایران و مقاومت منطقه‌ای، نه‌تنها بر پایه اراده و توان داخلی اسرائیل، بلکه با اتکای کامل به یک شبکه‌ی پشتیبانی سیاسی، اطلاعاتی، نظامی و دیپلماتیک از سوی غرب انجام می‌گیرد. این ساختار حمایتی چندلایه، توازن قوا را در منطقه به‌شدت برهم زده و موجب شکل‌گیری نوعی از تقابل نامتقارن شده است که در آن، یک طرف از ابزارهای پیشرفته و مشروعیت سیاسی بین‌المللی برخوردار است، در حالی که طرف مقابل با تحریم‌ها، فشارهای دیپلماتیک و خطر حمله مواجه است. این وضعیت، نه‌تنها امنیت منطقه را در معرض تهدید مستمر قرار داده، بلکه مشروعیت نهادهای بین‌المللی چون شورای امنیت و دیوان کیفری بین‌المللی را نیز به‌شدت تضعیف کرده است؛ چرا که این نهادها با وجود اسناد و شواهد متعدد از تجاوز آشکار به حاکمیت کشورهایی چون ایران یا سوریه، اقدامی مؤثر در راستای اعمال عدالت و پیشگیری از بحران انجام نداده‌اند. باید اذعان کرد که خاورمیانه امروز نه صرفاً محل نزاع دولت‌ها، بلکه عرصه‌ای برای رقابت پیچیده میان قدرت‌های جهانی از طریق بازیگران نیابتی، با استفاده از ابزارهای حقوقی، اطلاعاتی و نظامی شده است. این روند، چالش‌های بنیادینی برای نظم بین‌الملل و حقوق بشر جهانی ایجاد کرده و اگر بدون بازنگری ساختاری و اصلاح رفتارهای دوگانه غربی‌ها ادامه یابد، ممکن است منجر به فروپاشی کامل اعتماد به نظم بین‌المللی مبتنی بر قواعد شود.
۴ـ واکنش راهبردی ایران و متحدین منطقه‌ای اش
در واکنش به حملات اسرائیل و تهدیدات امنیتی رو به افزایش، جمهوری اسلامی ایران در ماه‌های اخیر تلاش کرده است تا با رویکردی ترکیبی، معادله امنیتی خاورمیانه را بازتعریف کند. این رویکرد شامل بازدارندگی مستقیم از طریق نمایش قدرت موشکی و پهپادی، برگزاری رزمایش‌های گسترده نظامی و صدور هشدارهای صریح از سوی مقامات عالی‌رتبه نظامی و سیاسی است. هدف از این اقدامات، ارسال پیامی روشن به بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی است که ایران نه تنها توان پاسخگویی دارد، بلکه اراده قوی برای استفاده از این توان در صورت تجاوز یا تهدید جدی را داراست. اگرچه محور مقاومت در منطقه در سال‌های اخیر به دلایل مختلف از جمله فشارهای نظامی، سیاسی و اقتصادی با ضعف‌هایی مواجه شده است، اما ایران توانسته است بخش عمده‌ای از ظرفیت موشکی و توان نظامی خود را حفظ کند و از آن بهره‌برداری کند. گروه‌هایی مانند حزب‌الله لبنان، انصارالله یمن، حشدالشعبی عراق و برخی گروه‌های مقاومت فلسطینی همچنان به عنوان متحدان راهبردی ایران شناخته می‌شوند و علیرغم تضعیف نسبی، با در اختیار داشتن موشک‌های نقطه‌زن، پهپادهای انتحاری و تجربه در نبردهای نامتقارن، قدرت تحرک و تأثیرگذاری خود را حفظ کرده‌اند. این وضعیت به ایران امکان می‌دهد که بدون ورود مستقیم به میدان نبرد و متحمل شدن هزینه‌های سنگین، به وسیله جبهه‌های نیابتی، پاسخ‌های موثر و تصاعدی به تهدیدات و حملات دشمنان خود ارائه دهد. ادامه حملات اسرائیل به ویژه در صورت همراهی و حمایت مستقیم ایالات متحده و ناتو، می‌تواند تهران را به سمت گزینه‌های تهاجمی‌تر سوق دهد. این گزینه‌ها شامل افزایش حملات نیابتی علیه منافع غربی در منطقه و حتی انجام عملیات محدود مستقیم علیه اهداف اسرائیلی در داخل فلسطین اشغالی یا مناطق مجاور می‌شود. چنین تحولی ممکن است به شعله‌ور شدن همزمان چند جبهه در خاورمیانه منجر شود؛ از جنوب لبنان و شمال فلسطین تا یمن، سوریه و عراق که به بحران منطقه‌ای گسترده و کم‌سابقه‌ای بدل خواهد شد. این بحران نه تنها امنیت اسرائیل بلکه منافع راهبردی آمریکا و متحدانش را نیز به شدت به مخاطره می‌اندازد. در کل، سیاست ایران مبتنی بر بازدارندگی مستقیم همراه با بهره‌گیری هوشمندانه از متحدان منطقه‌ای و آمادگی برای گسترش تدریجی واکنش‌هاست. این راهبرد در شرایط عبور دشمن از خطوط قرمز، می‌تواند به تحولی بنیادین در ساختار ژئوپلیتیکی خاورمیانه منجر شود و موازنه قدرت را به نفع تهران تغییر دهد.
۵ـ تبلور نظم نوین یا آغاز بی‌ثباتی جهانی؟
هم‌زمان با تشدید تنش‌های ژئوپلیتیکی در سطح بین‌المللی، جهان شاهد شکل‌گیری دو بلوک بزرگ قدرت است که خطوط تقابل و همکاری را به طور جدی بازتعریف می‌کنند. بلوک نخست به رهبری آمریکا و ناتو قرار دارد که بر حفظ نظم مبتنی بر قواعد و ارزش‌های غربی تأکید دارد، و بلوک دوم شامل ایران، روسیه، چین و کره شمالی است که به دنبال ایجاد توازنی چندقطبی و مقابله با هژمونی غرب هستند. در این میان، همکاری‌های نظامی و فناورانه میان تهران، مسکو و پکن به مثابه نشانه‌ای بارز از تحولات عمیق در نظام بین‌الملل است. ایران با اتکا به تجربیات منطقه‌ای و فناوری‌های دفاعی خود، در حال تثبیت نقش کلیدی در محور مخالف آمریکا است، در حالی که روسیه و چین به دنبال گسترش نفوذ استراتژیک و تسلیحاتی در خاورمیانه و فراتر از آن هستند. خاورمیانه، به‌ویژه، به آزمایشگاهی برای مدل‌های نوین جنگ نیابتی، استفاده از فناوری‌های پیشرفته نظامی مانند پهپادها و جنگ سایبری تبدیل شده است. رقابت‌های ژئواستراتژیک میان این دو بلوک، در کنار بحران‌های متعدد منطقه‌ای، زمینه را برای بی‌ثباتی گسترده فراهم کرده و سوالات جدی درباره آینده نظم جهانی مطرح ساخته است. بنابراین، این دوره نه صرفاً آغاز نظم نوین بلکه نقطه عطفی است که همزمان با فرصت‌ها، مخاطرات بی‌ثباتی جهانی را نیز افزایش داده و توازن قوا را به شکل بنیادی دستخوش تغییر کرده است.
۶ـ چالش های مشروعیت و اعتماد نهاد های بین‌المللی در بحران های معاصر
سکوت و انفعال نهادهای بین‌المللی در مواجهه با حملات اسرائیل، به‌ویژه در غزه، به شدت نگران‌کننده است. این نهادها، به جای برخورد بی‌طرفانه و متوازن، تمرکز خود را صرفاً بر محکوم‌کردن بازیگرانی مانند ایران یا روسیه قرار داده‌اند؛ اقدامی که ماهیت تبعیض‌آمیز و جانبدارانه نظام بین‌الملل را آشکار می‌سازد. این رویکرد دوگانه نه تنها باعث کاهش اعتبار سازمان‌های مهمی مانند شورای امنیت، شورای حقوق بشر و دیوان بین‌المللی کیفری شده، بلکه مشروعیت و اثربخشی آنها را زیر سوال برده است. این وضع، نهادهای بین‌المللی را در معرض بحران عمیق اعتماد قرار داده و شکاف‌های ساختاری موجود در این سازمان‌ها را پررنگ‌تر کرده است. در واقع، بی‌عدالتی‌های آشکار و رفتار ناعادلانه این نهادها، ضرورت اصلاحات بنیادی را بیش از پیش برجسته می‌کند. بدون چنین تغییراتی، این نهادها به ابزارهایی تبدیل خواهند شد که به جای حمایت از حقوق بین‌الملل و صلح جهانی، صرفاً منافع گروه‌های خاص را تأمین می‌کنند. بازسازی و اصلاح ساختارهای حقوقی و سیاسی این نهادها برای حفظ مشروعیت آنها و بازگرداندن اعتماد جهانی، امری حیاتی و فوری است.
۷ـ آینده ژئوپلیتیکی خاورمیانه: سناریوهای جنگ فراگیر و راهکارهای دیپلماتیک
خاورمیانه، به‌عنوان یکی از مناطق استراتژیک و پرتنش جهان، همواره میدان رقابت‌های ژئوپلیتیکی و منازعات پیچیده بوده است. ادامه روند کنونی، شامل تشدید تنش‌ها میان بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، خطر بروز یک جنگ فراگیر را در این منطقه به‌صورت جدی افزایش داده است. منازعات نیابتی، مداخلات نظامی خارجی، و تقابل‌های ایدئولوژیک و سیاسی، همه درهم‌تنیده شده‌اند و می‌توانند در کوتاه‌مدت یا میان‌مدت، موجب گسترش بحران‌ها و بر هم خوردن ثبات منطقه‌ای شوند. چنین وضعیتی نه تنها امنیت منطقه را تهدید می‌کند، بلکه به دلیل اهمیت ژئوپلیتیکی خاورمیانه در تأمین انرژی و مسیرهای ترانزیتی، پیامدهای جهانی گسترده‌ای خواهد داشت. در این شرایط حساس، راهکارهای دیپلماتیک و سیاسی نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا می‌کنند. بازگشت به گفت‌وگوهای چندجانبه، احترام به حاکمیت ملی کشورها و پرهیز از سیاست‌های دوگانه و جانبدارانه، می‌تواند زمینه‌ساز کاهش تنش‌ها و پیشگیری از گسترش درگیری‌ها باشد. از سوی دیگر، تقویت نقش بی‌طرف نهادهای بین‌المللی و اصلاح ساختاری آنها برای افزایش کارآمدی و مشروعیت، ضروری است تا بتوانند به‌عنوان داورانی قابل اعتماد در فرآیند حل اختلافات ایفای نقش کنند.در نهایت، آینده خاورمیانه به میزان زیادی به توانایی جامعه بین‌الملل در پیشگیری از تشدید بحران‌ها و ایجاد سازوکارهای مؤثر همکاری و سازش بستگی دارد. تنها از طریق اصلاحات بنیادی در نظام جهانی و ارتقای نظم چندقطبی می‌توان از مسیر جنگ فراگیر جلوگیری کرد و به سمت ثبات و توسعه پایدار در این منطقه حساس حرکت نمود.