تیمور ملک؛ الگوی ایستادگی و مقاومت برای تاجیکان

دسته: تحلیل
نویسنده: کیان نیا
1404/02/06
8:51 ق.ظ
بازدید: 59

پایگاه خبری تحلیلی روایت : سیل بنیان بر افکن مغول با خطاها و اشتباهات بزرگ و نابخشودنی سلطان محمد خوارزمشاه سرعت یافته و این خطاهای نابخشودنی سلطان خوارزمشاه علتی شد مزید بر ویران گرایی ها و شدت بنیان کنی های این اقوام بیابان‌گرد و بادیه نشین در سرزمین متمدن آن عصر یعنی خراسان بزرگ که مسلما خوارزم را نیز شامل میگشت. با این اوصاف سپاه ویرانگر مغول با حملات بی امان خود از یکسو و سپاه سلطان محمد با ترس و بیم مهار نشدنی خود از سوی دیگر ممالک خراسان را بسوی ویرانی و بربادی سوق میدادند. پیش از این هجوم آنان سرداری بخشی از سپاه خوارزمشاهیان ترکتبار را فرماندهی از مردمان تاجیک تبار خوارزم مسمی به تیمور ملک بر عهده داشت که الگوی استقامت و مبارزه و وفاداری در این دولت نو بنیاد و بزرگ و در عین حال پر از شر و فتنه و آشوب شمرده میشد.

سیل بنیان بر افکن مغول با خطاها و اشتباهات بزرگ و نابخشودنی سلطان محمد خوارزمشاه سرعت یافته و این خطاهای نابخشودنی سلطان خوارزمشاه علتی شد مزید بر ویران گرایی ها و شدت بنیان کنی های این اقوام بیابان‌گرد و بادیه نشین در سرزمین متمدن آن عصر یعنی خراسان بزرگ که مسلما خوارزم را نیز شامل میگشت.
با این اوصاف سپاه ویرانگر مغول با حملات بی امان خود از یکسو و سپاه سلطان محمد با ترس و بیم مهار نشدنی خود از سوی دیگر ممالک خراسان را بسوی ویرانی و بربادی سوق میدادند.
پیش از این هجوم آنان سرداری بخشی از سپاه خوارزمشاهیان ترکتبار را فرماندهی از مردمان تاجیک تبار خوارزم مسمی به تیمور ملک بر عهده داشت که الگوی استقامت و مبارزه و وفاداری در این دولت نو بنیاد و بزرگ و در عین حال پر از شر و فتنه و آشوب شمرده میشد.
اگر بخواهیم بر اشتباهات سلطان خوارزمشاه قلم بنهیم شاید باید عنوان موضوع را تغییر دهیم و بدین جهت آن را به موقعی دیگر و فرصتی بعدتر موکول میکنیم، اما داستان تیمور ملک و مقاومت جانانه او که قرن‌هاست در دل تاریخ همچون گوهر در سنگ میدرخشد و نمادی از قهرمانی و سرسپردگی تاجیکان در دل تاریخ است و نیاز به بازخوانی دارد:
سپاه مغول هنگامی که شهرهای پیش روی خود را یکی پس از دیگر متصرف شد و به دروازه های شهر کهن خجند رسید، توانسته بود هیبت و ترس خویش را مدتها پیش از حضور خود در خراسان بگستراند اما در خجند دلاور مردی که تیمور ملک میخواندند سپاه کوچک خویش را جمع آوری کرده و در خجند مدتها در برابر آنان به مقاومت ادامه داد و آنگاه که در شهر دیگر مقاومت ناممکن بود سپاه خود را به جزیره کوچکی در میانه رود جیحون (سیر دریا) و در آنجا که آب به دو قسمت تقسیم میشد منتقل نمود و با سربازان اندک خویش بر آنجا مستقر شد و دست به بنای دژی زد و تمامی آنچه نیاز بود را گرد آوری نمود.
عطا ملک جوینی نویسنده دربار مغولان در کتاب تاریخ جهانگشا در مورد او چنین میگوید:
«امیر آن [شهر خجند] تیمور ملک بود که اگر رستم در زمان او بودی جز غاشیه داری او نکردی…»
و در تاریخ روضه الصفا:
« در شأن او [تیمور ملک] گفته اند
اگر سام بودی در ایام او
نوشتی بر اندام خود نام او…»

سپاه تیمور ملک در این جزیره را هزار نفر نوشته اند، البته «هزار مرد کارزار و از گردن‌کشان نامدار»، آنگاه که او بر قلعه مستحکم خویش میان دو رود جانانه در برابر حملات مغول ایستادگی نمود و مغولان نیز با تمامی توان نتوانستند کاری در برابر این شیر شرزه از پیش ببرند به تمامی ولایات دور و نزدیک پیغام داده و سپاه خواستند و اینگونه شد که به گواهی تاریخ جهانگشا که نویسنده اش صاحب دیوان در بار مغولان بوده است پنجاه هزار مرد از سراسر خوارزم و سرزمین های همجوار گرد کرده و بر اطراف رود جیحون برای بر انداختن تیمور ملک مستقر نمودند.
و آن دم که منجنیق و دیگر موارد بکار نیامد و بدانجا پرتابه و تیرشان نمی‌رسید در صدد ساختن پلی برای رسیدن به قلعه تیمور ملک شدند و وی در سوی مقابل دوازده کشتی آماده کرده و با دقت آنان را با نمد تر پوشانده و با گل آمیخته بود که تیرهای مغولان بشمول تیرهای آتشین آنان بر این کشتی ها تاثیری نمی نمود و تیمور ملک هنگام شب و صبحگاه در هر حمله از شش کشتی استفاده نموده و به سپاه مغول حمله میکرد و سدی را که آنان ساخته بودند ویران می نمود و تعدادی از آنان را نیز می‌کشت و بدین شکل هرگونه تلاش آنان را با دقت خنثی میکرد .
این قهرمانی و مقاومت در زمانه ای صورت می‌گرفت که اکثر شهرهای همجوار بدست سپاه ویرانگر مغول ویران شده و مردم شان نیز بدست آنان کشته و افکنده شده بودند، این مقاومت در نوع خود در تاریخ ایستادگی های مردم تاجیک بی نظیر است.
اما آن زمان که آذوقه و تدارکاتی برای تیمور ملک و سپاهیانش نماند و از سویی نیز در هر حمله بر مغولان عده ای از سربازان مجروح و یا کشته می‌شدند تصمیم بر این نهاد تا آن جزیره و قلعه تسخیر ناپذیر خود را ترک گفته و به سوی دیگری رهسپار شود بدین جهت همه کشتی ها و سربازان خود را آماده کرده و در شب راه دریا را در پیش گرفت، سربازان مغول نیز از چندین سو با تیر آنان را هدف گرفته و چون کرکسان دنبال آنان می‌رفتند و با این حال سپاه قهرمان تیمور ملک حملات آنان را دفع نموده و به راه خود ادامه می‌داد، در مسیر نیز یکبار زنجیر بزرگ مغولان که بر راه آنان بسته بودند را پاره نمودند.
در مسیر بار دیگر مغولان قایق ها را به هم بسته و سدی محکم در برابر آنان تشکیل دادند و وقتی کار بدینجا رسید سربازان قهرمان تاجیک از کشتی های خویش آماده آخرین رویارویی در برابر دشمنان خویش گردیدند و نبرد میان آنان که نبردی کاملا نابرابر بود و سپاهیان تاجیک کمتر از هزار نفر در برابر ده ها هزار نیروی مغول و تا دندان مسلح، درگرفت و در نهایت سربازان شجاع و یاران قهرمان تیمور ملک جانانه در مسیر آزادی خویش در برابر دشمن تا پای جان جنگیدند و بیشترشان جان باختند.
از این کارزار فقط تیمور ملک و تعدادی دیگر از سربازانش از مرگ رهایی یافته و مسیر خوارزم را در پیش گرفتند…
او آنجا دوباره به سپاه سلطان جلال الدین خوارزمشاه پیوست و در برابر سپاه مغول به کارزار و مبارزه پرداخت…
او در نخست سپاه کوچکی تهیه نموده و به شهر (یانیکت) در قسمت سفلی رود آمو حمله نمود و آن را به تصرف خویش در آورد اما همنوا نبودن سپاه خوارزمشاه که پیش از اینها دو دستگی در میان آنان بوسیله تحریک چنگیز خان و در عین حال تطمیع شدن مادر بزرگ جلال الدین که سربازان فراوانی از سپاه خوارزمشاه مربوط به قبیله او بودند بوسیله چنگیز خان، ایجاد گشته بود مانع از آن شد تا نیروی قدرتمندی در برابر سپاه مغول بتواند شکل بگیرد و تیمور ملک با آنکه همه تلاش خویش را در مسیر متحد کردن آنان بکار برد نتوانست کار زیادی از پیش ببرد و در نهایت این سپاه از هم گسسته بسوی نابودی رفت…
آورده اند در هنگام جنگ دیگری با مغولان این ابیات را می‌خوانده است
مرا دیده در جنگ دریا و کوه
که با نامداران توران گروه

چه کردم ستاره گوای من‌ست
بمردی جهان زیر پای من‌ست

در منابع دینی و تاریخی خود ما به این نکته پیوسته بر میخوریم که وطن حکم مادر را دارد و دفاع از وطن اوجب واجبات است.
همین عنصر است که تیمور ملک را در میانه ده ها هزار نیروی دشمن سرزنده و پیکار جو نگه میدارد و همین علت باعث آن میشود تا او و صدها سرباز او با آنکه میدانند کشته خواهند شد جان خویش را بر کف نهاده و لحظه ای عقب ننشینند.
تیمور ملک شخصیتی نامدار دوره خوارزمشاهیان است و جدای از این حماسه و مقاومت جانانه او در برابر سپاه خون آشام چنگیز دلاور مردی است دانا به امور نظامی و سیاسی و به عنوان یک چهره قابل افتخار و پر از شکوه در تاریخ تاجیکان همواره از او یاد میشود.
او در عین اینکه در برابر مغولان در میانه رودان به مبارزه پرداخته بود پیام امید را نیز به شهرهای همجوار و همرزمان خویش در دل قلعه های دیگر که نمی‌خواستند در دفاع از مردم شان در برابر این هجوم کوتاه بیایند ارسال می‌نمود و باور مند بود که اگر این مردمان متحد و یکپارچه عمل کنند سپاهیان دشمن بر چیزی مسلط نخواهند گشت.
اما اینکه خوارزمشاهیان سپاهی متزلزل و پر از اختلاف و چند رویی تربیه کرده بودند و همه سربازان آنان نیز پیش از آن برای پول و غنایم می‌جنگیدند مانع از آن شد تا این مقاومت تیمور ملک در همه جا جان بگیرد و سدی در برابر هجوم مغولان شود.
هرچند این مقاومت جانانه او که در کتب بزرگ تاریخ بصورت مفصل بنگارش درآمده و بسیار بهتر و جالبتر از آنچه من نوشته ام بیان شده است، به نتیجه‌ی پیروزی ختم نشد اما ایستادگی او برای تاجیکان بعدی امیدی گشت که در نهایت توانستند خود را از زیر استبداد مغولان و دیگران برهانند و استقلال خویش را بدست آورند.
او امیدی شد در دل نا امیدی ها و صدایی که در هر حالت به مقاومت در برابر دشمن دعوت می‌نمود و ایستادگی را تمثیل می نمود.
جدای از همه درسهای که میتوان از مقاومت او گرفت مهمترین مسأله تعلقی است که او بوطن خویش دارد و با تمامی توان اجازه نمی‌دهد دشمن بر آن مسلط باشد و بر آن بتازد…
در عصر امروز نیز ما نیاز به تیمور ملک داریم تا در هرحالی که پیش می آید دست از مبارزه در برابر جنایتکاران بدوی نکشد نیاز داریم تا و از او و از هزاران قهرمان گمنام همانند او بیاموزیم.

نوشته های مرتبط :