هزاره‌های سنی؛ واقعیت یا پروژه سیاسی؟ تحلیل تناقضات گفتمان هویتی در افغانستان

دسته: تحلیل
نویسنده: ضیا ضیایی
1404/02/02
2:38 ب.ظ
بازدید: 188

پایگاه خبری تحلیلی روایت : هویت قومی در افغانستان همواره موضوعی پیچیده و چندبعدی بوده است. در سالهای اخیر، گفتمان‌هایی حول «هزاره‌های سنی» و تلاش برای تعریف هویت هزارگی بر اساس معیارهای نژادی، فرهنگی یا مذهبی مطرح شده است. این گفتمان‌ها گاه با تناقضاتی شدید همراه است، از جمله تلاش برای الحاق سادات به هویت هزاره در حالی که برخی گروه‌های دیگر (مانند تاجیکان سنی) به عنوان هزاره سنی معرفی می‌شوند. این نوشتار به تحلیل این موضوع میپردازد و با استناد به مبانی علمی و تاریخی، تناقضات موجود در این گفتمان‌ها را بررسی میکند.

هویت قومی در افغانستان همواره موضوعی پیچیده و چندبعدی بوده است. در سالهای اخیر، گفتمان‌هایی حول «هزاره‌های سنی» و تلاش برای تعریف هویت هزارگی بر اساس معیارهای نژادی، فرهنگی یا مذهبی مطرح شده است. این گفتمان‌ها گاه با تناقضاتی شدید همراه است، از جمله تلاش برای الحاق سادات به هویت هزاره در حالی که برخی گروه‌های دیگر (مانند تاجیکان سنی) به عنوان هزاره سنی معرفی می‌شوند. این نوشتار به تحلیل این موضوع میپردازد و با استناد به مبانی علمی و تاریخی، تناقضات موجود در این گفتمان‌ها را بررسی میکند.

هزاره‌ها؛ هویت نژادی یا فرهنگی؟

هزارهها به عنوان یکی از بزرگترین گروههای قومی افغانستان عمدتاً شیعه دوازدهامامی هستند و عموماً به زبان فارسی با گویش هزارگی سخن میگویند. طبق یک دیدگاه تاریخی و جامعه شناسی، از نظر تاریخی، هزارهها به مغولتباران مرتبط دانسته میشوند، اما در طول تاریخ با اقوام دیگر آمیخته شده اند. همچنین در دیدگاه دیگر هزاره ها ساکنان بومی افغانستان و حتی بازماندگان کوشانی ها معرفی می شوند.
به هر حال هویت هزارگی در گذشته بیشتر بر اساس نژاد (تبار مغولی) تعریف می‌شد، اما امروزه فرهنگ، زبان و مذهب نیز در شکل‌گیری این هویت نقش مهمی دارند. برخی از روشنفکران هزاره تلاش کرده‌اند تا هویت هزارگی را گستردهتر تعریف کنند و افرادی را که از نظر زبانی یا فرهنگی به هزاره‌ها نزدیک هستند، جزئی از این گروه قلمداد کنند.
مشکل اصلی زمانی به وجود میآید که هزاره‌های سنی به عنوان یک گروه جدید و حزئی از هزاره های شیعه معرفی می‌شوند. اگر هویت هزارگی بر اساس نژاد تعریف شود، پس چرا سادات (که عموماً عرب‌تبار محسوب میشوند) به عنوان هزاره پذیرفته میشوند؟ و اگر هویت هزارگی بر اساس فرهنگ و مذهب باشد، چرا تاجیکان سنی که از نظر زبانی و فرهنگی با تاجیکان بیشتر نزدیک هستند تا هزاره‌ها تلاش می شود که به عنوان هزاره شوند؟
این تناقض نشان می‌دهد که گفتمان هویتی هزاره‌ها گاه گزینشی و سیاسی است و بیشتر برای گسترش نفوذ اجتماعی و سیاسی استفاده می‌شود تا یک تعریف علمی و تاریخی.

هزاره‌های سنی؛ واقعیت یا برساخت سیاسی؟

بحث درباره هزاره‌های سنی در افغانستان موضوعی جدید و تا حدی مجادله‌برانگیز است. برخی مدعیاند که هزاره‌های سنی وجود دارند، اما شواهد تاریخی و جامعه‌شناختی این ادعا را به چالش میکشد.
طرفداران این نظریه استدلال میکنند که برخی از هزاره‌ها در مناطق خاصی (مانند برخی نقاط بلخ، سمنگان و بامیان) سنی هستند. با این حال اگر قوم را بر اساس تعریف اصلی آن یعنی مشترکات زبانی و فرهنگی و… بدانیم، طبعا آنان که به عنوان هزاره سنی معرفی می شوند، هزاره نیستند بلکه تاجیک هستند.

تلاش برای معرفی هزاره‌های سنی با انگیزه سیاسی؟

شماری از کسانی به شدت تلاش دارند که جوامعی در درون جامعه تاجیک هزاره سنی معرفی کنند، به نظر انگیزه آن بیشتر سیاسی است. زیرا اولا همه به این نقطه مشترک رسیده اند که مشکل افغانستان انحصار قدرت توسط یک قوم است. بنا بعضی ها به جای پرداختن به صورت مسئله ‌ی یعنی به چالش کشیدن سلطه قومی پشتون‌ها، در تلاش این هستند که مثلا برای خود شان پایگاه های قومی در درون اقوام دیگر از جمله تاجیکان ایجاد کنند. بنابر این انگیزه ایجاد تشکل های هزاره های سنی می تواند شامل اهداف ذیل باشد:
– گسترش پایگاه اجتماعی هزاره‌ها در مناطق سنی‌نشین.
– تلاش برای اکثریت سازی قومی
– عبور از مذهب به عنوان یکی از اصول مشترک فرهنگی

سادات در هویت هزارگی؟

از سویی دیگر در مقابل، سادات (که نسب خود را به پیامبر اسلام میرسانند) عموماً عرب‌تبار محسوب می‌شوند، اما به عنوان بخشی از جامعه هزاره معرفی می شوند.
این موضوع نیز از دو نگاه قابل توجه است: اول این‌که هزاره ها سادات را با توجه به اشتراکات آن با هزاره ها، هزاره فرهنگی می دانند، حالا این‌که مثلا هزاره سنی که از آن سخن گفته می شود و در درون جامعه تاجیک زندگی می کنند چطور تاجیک فرهنگی نیستند؟ دوم هم اگر بحث تاثیر پذیری فرهنگی از جمله دین و رسوم عنعنات به عنوان نقطه مشترک قومی مطرح است؛ هزاره ها که از اعراب و همین سادات بیشتر تاثیر پذیرفته اند.
سوال این اسن که سادات به دلیل اشتراکات مذهبی و فرهنگی به راحتی در جامعه از سوی هزارها به عنوان هزاره فرهنگی قلمداد می شوند اما آن سو چرا مسئله متفاوت است و گروه به هزاره سنی معرفی می شوند که بیشترین اشتراکات را با تاجیکان دارند؟
از سویی هم گر هویت هزارگی بر اساس فرهنگ و مذهب تعریف شود، پس تاجیکان شیعه باید راحت‌تر از هزاره‌های سنی پذیرفته شوند. اما در عمل، این اتفاق نمی‌افتد.
با این حال اما تاجیکان در حالی‌که به عنوان یکی از بزرگترین گروههای قومی افغانستان، هویت مستقل خود را دارند.
برخی از هزارهها ممکن است نگران باشند که پذیرش تاجیکان شیعه به عنوان هزاره، هویت مستقل هزاره‌ها را تضعیف کند. همچنین، برخی رهبران هزاره ترجیح میدهند که هویت هزارگی منحصر به گروههای خاص باقی بماند تا کنترل سیاسی و اجتماعی خود را حفظ کنند. پذیرش گسترده تاجیکان شیعه یا سنی ممکن است این کنترل را کاهش دهد.

نتیجه گیری؛ هویت اختیاری یا ابزار سیاسی؟

بحث هزاره‌های سنی و الحاق سادات به هویت هزارگی نشان میدهد که تعریف هویت قومی در افغانستان بیشتر سیاسی است تا علمی. در حالی که مذهب و فرهنگ نقش کلیدی دارند، گاه این معیارها به صورت گزینشی اعمال میشوند تا منافع خاصی تأمین شود.

اگر هویت هزارگی نژادی است، پس سادات نباید جزئی از آن باشند. اگر فرهنگی و مذهبی است، پس تاجیکان شیعه و حتی سنی (در صورت نزدیکی فرهنگی) باید پذیرفته شوند.
تناقض موجود در این گفتمان نشان میدهد که هویت هزاره‌ها در حال گذار است و ممکن است در آینده تعریف گسترده‌تری پیدا کند. اما تا زمانی که مذهب شیعه به عنوان بخش جدایی‌ناپذیر هویت هزارگی باقی بماند، پذیرش هزارههای سنی با چالش‌های اساسی مواجه خواهد بود.
این تحولات نه تنها بر جامعه هزاره، بلکه بر کل ساختار قومی افغانستان تأثیر خواهد گذاشت و نیازمند مطالعه دقیقتر از دیدگاههای تاریخی، جامعهشناختی و سیاسی است.

نوشته های مرتبط :