از غرب تا افغانستان: آیا دموکراسی قربانی فساد، پوپولیسم و ایدئولوژی شده است؟

دسته: تحلیل
نویسنده: شعیب رحیمی
1403/12/05
12:15 ب.ظ
بازدید: 27

پایگاه خبری تحلیلی روایت : این روز ها حرف زدن از مصیبت‌ های که گریبان‌گیر دموکراسی است، از همیشه آسان‌ تر است. کافی است تلویزیون را روشن کنید یا هم اخبار را دنبال کنید تا شاهد زوال تدریجی ارزش های دموکراتیک باشید. دونالد ترامپ، رییس جمهور آمریکا که مدام دارد دروغ می گوید، فحش می دهد و هر روز پرونده از فساد، بی بند و باری رو می شود و یک حکومت الیگارشی را بنا کرده، بارزترین نمود بحران دموکراسی است. تا همین اواخر لیبرال دموکراسی بر جهان سلطنت می کرد گرچه کاستی های داشت، اما شهروندان در مجموع به آن وفادار بودند. اقتصاد پیشرفت میکرد، تعداد احزاب رادیکال ناچیز بود، و نخبگان فکری باور داشتند که دموکراسی در کشور نظیر آمریکا و فرانسه تثبیت شده است. سپس آینده فرا رسید، در سال های اخیر شهروندان به تدریج از سیاست ناامید شده اند.

این روز ها حرف زدن از مصیبت‌ های که گریبان‌گیر دموکراسی است، از همیشه آسان‌ تر است. کافی است تلویزیون را روشن کنید یا هم اخبار را دنبال کنید تا شاهد زوال تدریجی ارزش های دموکراتیک باشید. دونالد ترامپ، رییس جمهور آمریکا که مدام دارد دروغ می گوید، فحش می دهد و هر روز پرونده از فساد، بی بند و باری رو می شود و یک حکومت الیگارشی را بنا کرده، بارزترین نمود بحران دموکراسی است. تا همین اواخر لیبرال دموکراسی بر جهان سلطنت می کرد گرچه کاستی های داشت، اما شهروندان در مجموع به آن وفادار بودند. اقتصاد پیشرفت میکرد، تعداد احزاب رادیکال ناچیز بود، و نخبگان فکری باور داشتند که دموکراسی در کشور نظیر آمریکا و فرانسه تثبیت شده است. سپس آینده فرا رسید، در سال های اخیر شهروندان به تدریج از سیاست ناامید شده اند. بی اعتمادی به احزاب، فساد، و ناکارآمدی سيستم‌ های سیاسی، زمینه را برای خشم عمومی فراهم کرده است. در چنین فضایی، پوپولیسم به عنوان یک جایگزین ظاهر میشود – جریانی که خود را ضد نخبگان معرفی میکند، از احساست مردم سوءاستفاده کرده و وعده های غیر واقعی میدهد. این قیام های پوپولیستی تنها به آمریکا محدود نیست. ما شاهد احزاب راست و جریان های افراطی در آسیا و به ویژه در سر تا سر اروپا هستیم. یکی از دلایل اساسی که بسیاری از جوانان امروزی به دموکراسی بی‌ اعتنا شده اند، این است که تجربه مستقیم از زندگی در نظام های سیاسی جايگزين ندارند. نسل های که در دهه های ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰ متولد شده بودند، به شکل عینی با تهدید فاشیسم روبه‌رو بودند، که خود با آن جنگیده بودند، يا هم در خانواده هایی بزرگ شده بودند که فعالانه علیه آن جنگیده بودند، یا حداقل هم زیر سایه نظام های های سیاسی غیر دموکرات زندگی می‌کردند. جنگ سرد و رقابت ایدئولوژیک با کمونیسم، برای آنان یادآور دائمی این بود که بدیل های دموکراسی چه سرنوشتی دارند – سرکوب، خفقان و سلطه اقتدارگرایی. برای آن ها، این پرسش که آیا دموکراسی ارزش دفاع دارد یک مسئله انتزاعی نبود، برعکس پاسخی آشکار داشت. نسل های جدید به ویژه در کشور های غربی هیچ گاه جنگ سرد را به طور جدی تجربه نکردند اند. پرسش از ارزش های دموکراسی برای آنان صرفا یک دغدغه نظری است، نه یک واقعیت مملوس. جوانان امروزی به خصوص در جوامع لیبرال، دائما در معرض نقد های رادیکال نسبت به دموکراسی قرار دارند. آنان فساد، نابرابری، و نواقص ساختاری سیستم را مشاهده میکنند میکنند. اما در این روند، یک نکته اساسی نادیده گرفته میشود. در حالی که این نقد ها مشروع و ضروری اند، نباید تصور شود که بدیل های دموکراسی لزوما بهتر یا کم نقص تر هستند. یکی از بزگترین خطر این نوع نقد آن است که مرز میان افشای نواقص و نفی کامل ارزش های دموکراتیک محو شود. راه درست مواجه با این تناقض، بازگشت به روح اصلی روشنگری است: پذیرش نقد، اما در عین حال پایبندی به آرمان‌های که ارزش تحقق دارند. از همان زمانی که فیلسوفان تأمل در باره مفهوم استقلال را آغار کردند، تأکید خاصی بر آموزش مدنی داشتند. از افلاطون و سیسرون گرفته تا ماکیاولی و روسو، همگی دغدغه داشتند که چگونه می‌توان فضلیت سیاسی را در میان شهروندان تقویت کرد. جمهوری خواهان اولیه آمریکا نیز به این مسئله آگاه بودند. جورج واشنگتن در آخرین سخنرانی های خود بر اهمیت انتقال ارزش های مدنی به نسل های آینده تأکید کرد و جیمز مدیسون هشدار داد که یک حکومت دموکراتیک بدون شهروندانی که اطلاعات کافی دارند، چیزی جز یک ” کمدی یا تراژدی ” نخواهد بود. امروزه، این هشدار ها بیش از همیشه به‌جا به نظر می‌رسند. وقتی که اطلاعات بیش از هر زمانی دیگری در دسترس است، بیشتر مردم در دریایی از اخبار جعلی، تبليغات پوپولیستی، و تحلیل های سطحی گرفتار شده اند. و اما در افغانستان، دموکراسی هیچ‌گاه ریشه ندواند. بین سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۲۱، افغانستان یک نظام نیمه‌دموکراتیک را تجربه کرد که همواره زیر تیغ انتقادات شدید مذهبی‌ها، ملاهای منبر، گروه‌های محافظه‌کار، و یک بخش نسبتا بزرگ جامعه قرار داشت. یکی از مشکلات اساسی این بود که دموکراسی هرگز به‌عنوان یک ارزش مورد پذیرش قرار نگرفت. برخلاف غرب، که دموکراسی حاصل یک روند تاریخی طولانی بود، در افغانستان این نظام بیشتر به‌عنوان یک «واردات غربی» دیده می‌شد. بسیاری از همان ابتدا، دموکراسی را در تضاد با شریعت اسلامی معرفی کردند و آن را رد کردند. انتخابات، آزادی بیان، و حقوق زنان، همگی به‌عنوان نمادهای «بی‌دینی» مطرح شدند و در نتیجه، مشروعیت این نظام هیچ‌گاه در میان توده‌های مردم به‌طور کامل شکل نگرفت. نظام نیمه‌دموکراتیک افغانستان در دو دهه‌ی گذشته، با مشکلات جدی فساد و سوءمدیریت مواجه بود.

همچنین بخوانید: جذابیت افغانستان برای تروریسم بین‌المللی

این فساد بهانه‌ی مناسبی به دست جریان‌های مذهبی داد تا مدعی شوند که دموکراسی، نه‌ فقط غیراسلامی است، به‌ علاوه ناکارآمد و فاسد نیز هست. با توجه به این شرایط، سقوط دولت نیمه‌دموکراتیک افغانستان در سال ۲۰۲۱ نه یک رویداد ناگهانی، بلکه نتیجه‌ی طبیعی روندی طولانی بود. تجربه‌ی افغانستان نشان داد که دموکراسی، اگر در بستر اجتماعی – فرهنگی مناسب نهادینه نشود، پيوسته در برار موج انتقاد های رادیکالی آسیب پذیر خواهد بود. اکنون، افغانستان وارد مرحله‌ی از تاریخ خود شده است که شاید برای بسیاری از مردم، تلخی از دست دادن دموکراسی را مملوس تر از همیشه کند. در افغانستان، این نظام هرگز به درستی پیاده نشد و قربانی فساد، تبلیغات منفی، و حملات ایدئولوژیک شد. پس دموکراسی، برای بقا، نیازمند چیزی بیش از انتخابات و نهادهای سیاسی است. باید در اذهان عمومی به‌عنوان یک ارزش بنیادی جا بیفتد و مردم به آن باور داشته باشند. در غیر این صورت، چه در غرب و چه در کشورهایی دگه، این نظام در برابر امواج استبداد و پوپولیسم آسیب‌پذیر خواهد بود.

منابع:
پوپولیسم چیست؟ – یان ورنر مولر
هانا آرنت ( تحلیل نظام‌های توتالیتر)
گزارش‌های نهادهای بین‌المللی مانند سازمان ملل متحد، بانک جهانی و نهادهای حقوق بشری
آثار نویسندگان و گفتار های درباره دموکراسی و نقش دین در سیاست، مانند لطیف پدرام.

نوشته های مرتبط :