دلایل فروپاشی نظام‌ها در افغانستان در ۱۰۰ سال گذشته

دسته: تحلیل
نویسنده: ضیا ضیایی
1403/11/20
4:25 ب.ظ
بازدید: 58

پایگاه خبری تحلیلی روایت : در افغانستان تجربه‌ی تکرار ۱۰۰ سال اخیر، سیستم سیاسی معیوب و ناقص بوده که هیچ‌گاه نتوانسته یا نخواسته جامعیت ملی به خود داشته باشد. اصولاً دولت‌ها در افغانستان کارکردها و خصوصیات مشترک داشته که عبارت‌اند از: فقدان مشروعیت ملی، ناکارآمدی سیاسی، خواستگاه طبقات قومی، وابستگی یا گرایش به قدرت تام، عدم توجه به بازسازی و باروری روح وحدت ملی، تداوم و تحکیم سلطه خاندانی، تقویت قدرت مرکزی، تثبیت قوم محوری، تضعیف و تسلیم اقلیت‌ها و رابطه رعیت و اربابی و… که در طول حداقل دوره صدساله افغانستان حاکم بوده است که دولت خود را صاحب می‌دانسته اند. بنا خصوصیات رژیم‌های حاکم سبب شد تا رابطه بین دولت_ ملت شکل نگیرد و مردم به عنوان حامی رژیم ها در ۱۰۰ سال اخیر نباشند. هرچند در مقاطعی احزاب سیاسی به وجود آمدند مانند سال ۱۳۵۷ و ۱۳۷۱ که حزب خلق و پرچم و احزاب جهادی روی کار آمدند و بعد هم قدرت را در دست تلاش کردند تا بخشی از ملت‌سازی را به زعم شان شکا دهند، اما این دو جریان و رژیم هم نتوانست به ملت سازی در کشور کمک کند.

طی یک‌‌صد سال اخیر دست‌کم ۹ نظام و رژیم سیاسی در افغانستان روی کار آمده و فروپاشیده است. به استثنای حدود ۴۰ سال حکومت ظاهرشاه در کشور که آن هم با فشار سرنیزه بود و ۴ دهه دوام آورد، عمر بقیه رژیم ها کوتاه و با چالش‌های زیادی همراه بود.
دلایل متعددی برای سقوط نظام‌های سیاسی طی یک قرن وجود دارد، ولی دو دلیل عمده از جمله عدم توجه به ملت‌سازی و همراهی ملت با رژیم‌ها و همچنین نبود رهبر کاریزما و دور اندیش، به عنوان دال مرکزی در این فروپاشی‌های پی در پی رژیم‌ها نقش اساسی را داشته است که به آن اشاره می‌شود:

اول؛ عدم ملت‌سازی و فاصله بین رژیم‌ها و مردم: هرچند که مفهوم ملت‌سازی و چگونگی ساختار سیاسی در رابطه بین دولت و مردم از مفاهیم مدرن در جهان می‌باشد. اما در نظام‌های سیاسی معاصر، زمانی این مفاهیم اهمیت یافت که صورت جمع‌بندی جوامع بر اساس دولت – ملت و دولت‌های ملی جای اشکال سنتی تقسیم جامعه را گرفت و نقش مردم در اسمترار نظام‌ها برجسته شد. چون قبلا به‌صورت دوگ نشین، امیرنشین، خان‌نشین و… تقسیم‌بندی می‌شد و رژیم ها برای حکومت بر مردم دلایلی را بیان می‌کردند. البته در آستانه قرن نوزدهم فقط انگلیس و فرانسه از آن مزیت برخوردار بود؛ و همچنین امریکا اما در افغانستان این فرآیند به‌جای تعامل با ملت در دوران عبدالرحمان خان با قتل و کشتار ملیت‌ها و اقوام دیگر ازجمله هزاره‌ها و شیعیان آغازشده بود که به‌جای ملت‌سازی یک عقب‌گرد تاریخی بود.
در افغانستان تجربه‌ی تکرار ۱۰۰ سال اخیر، سیستم سیاسی معیوب و ناقص بوده که هیچ‌گاه نتوانسته یا نخواسته جامعیت ملی به خود داشته باشد. اصولاً دولت‌ها در افغانستان کارکردها و خصوصیات مشترک داشته که عبارت‌اند از: فقدان مشروعیت ملی، ناکارآمدی سیاسی، خواستگاه طبقات قومی، وابستگی یا گرایش به قدرت تام، عدم توجه به بازسازی و باروری روح وحدت ملی، تداوم و تحکیم سلطه خاندانی، تقویت قدرت مرکزی، تثبیت قوم محوری، تضعیف و تسلیم اقلیت‌ها و رابطه رعیت و اربابی و… که در طول حداقل دوره صدساله افغانستان حاکم بوده است که دولت خود را صاحب می‌دانسته اند. بنا خصوصیات رژیم‌های حاکم سبب شد تا رابطه بین دولت_ ملت شکل نگیرد و مردم به عنوان حامی رژیم ها در ۱۰۰ سال اخیر نباشند. هرچند در مقاطعی احزاب سیاسی به وجود آمدند مانند سال ۱۳۵۷ و ۱۳۷۱ که حزب خلق و پرچم و احزاب جهادی روی کار آمدند و بعد هم قدرت را در دست تلاش کردند تا بخشی از ملت‌سازی را به زعم شان شکا دهند، اما این دو جریان و رژیم هم نتوانست به ملت سازی در کشور کمک کند.
در حالی‌که افغانستان یک کشور چند قومی است و ملت‌سازی شرط نخست ایجاد دولت مقدر و با دوام می باشد. اما متاسفانه در حدود ۲۵۰ سال گذشته و بویژه ۱۰۰ سال اخیر، نظام‌های سیاسی در افغانستان همواره ماهیت انحصاری و قومی داشته است. یعنی باوجود کثرت قومی، اما رژیم سیاسی حقوق بسیاری اقوام را دیگر نادیده گرفته و جامعه را به بردگی کشید. به همین اساس این نظام‌ها در طول بیش از صدسال گذشته جز تنازع ملی چیزی دیگری برای جامعه به ارمغان نیاورده است. هرچند که این حاکمیت‌ها در طول این دهه‌ها در قالب شاهی مطلقه و مشروطه، جمهوریت و امارت قد علم کرده و وجود داشته، اما در کلیت امر، این نظام‌ها متمرکز و در دست یک قوم بوده و عموم ملت با این نظام ها همراه نبوده و در نتیجه فروپاشیده است.

همچنین بخوانید: خیره‌سری طالبان و آوارگی مردم افغانستان

دوم؛ نبود رهبر کاریزما برای رهبری جامعه: علاوه بر توجه به مفهوم ملت_ دولت در موفقیت نظام‌ها در جوامع و کشورها، شرط مهم دیگر برای موفقیت و دوام نظام‌ها، وجود رهبری سالم و مقدر برای هدایت آن جامعه و کشور است. البته هدف از وجود رهبر کاریزما کسی است که بتواند جامعه چند قومی مانند افغانستان عادلانه و مقتدرانه رهبری کند که متاسفانه در ۱۰۰ سال گذشته این رهبر ظهور نکرده یا هم اگر در مقاطعی بوده، عوامل متعدد نگذاشته تا او جامعه را به درستی رهبری کند.
مثلا به ۱۰۰ سال گذشته اگر نگاه کنیم، از امان الله خان شروع تا ملا هبت‌الله کدام رئیس دولت واقعا کاریزمای رهبری در وجودش بوده است؟ امان الله خان که خود با وجود باور به اصلاحات اما صفات یک رهبری مقدر و مردمی را نداشت. نادرخان و ظاهرشاه که یکی به آدم‌کشی و سرکوب شهره بود و قربانی سرکوب و خشونت خود شد و دیگری ۴۰ سال را به جای تلاش برای بهبود وضعیت مردم به عیاشی و دور نگه داشتن مردم از متن قدرت مصروف بود. بعضی از رهبران مانند داود خان که اقتدار داشتند، اما دیکتاتور صفت و خود خواه و خود رائ بودند. همین طور سران خلق و پرچم که با توجه به منشا فکری آنان رهبران بی رحمی بودند. مجاهدین هم که استاد ربانی با کارشکنی های داخلی و خارجی نتوانست از خود یک چهره کاریزما و رهبر واقعی نشان دهد.

دو دهه اخیر که کرزی و احمدزی با تقلب و فشار خارجی‌ها بر خلاف خواسته عموم مردم حکومت کردند. رهبر طالبان را هم که هنوز کسی چهره اش را ندیده است. بنا در تاریخ ۱۰۰ سال گذشته ما با نبود یک رهبر واقعی روبرو هستیم. رهبری که جامعه چند قومی افغانستان را عادلانه و مردم محور رو پیش هدایت می‌کرد.
دور نرویم در همین همسایگی افغانستان در ایران، امام خمینی به عنوان رهبر کاریزما چگونه یک ملت را بسیج کرد و رژیمی را با قدرت ملتش سرنگون کرد که تمام شرق و غرب پشت آن ایستاده بود و نظامی را بوجود آورد که با وجود مشکلات و چالش‌های فراوان ۴۵ سال است که دوام آورده است. همین طور مثال های متعدد دیگر از رهبران کاریزما از هند تا افریقای جنوبی که توانستند کارهای بسیار بزرگی انجام دهند.
بنابر این مشکل فروپاشی نظام‌ها در افغانستان طی ۱۰۰ سال گذشته در کنار دلایل متعدد دیگر که مجال بحث نیست، دو مسئله عمده می باشد؛ یکی عدم توجه به ملت سازی و همراهی ملت با نظام‌ها که هرگز وجود نداشته است، دیگری هم نبود یک رهبر واقعی مورد قبول عموم مردم.

همچنین بخوانید: خروج سربازان آمریکا از افغانستان؛ مکال گزارش تازه‌ ارائه کرد، کاخ سفید واکنش نشان داد

نوشته های مرتبط :