به مناسبت عرس مولانا؛ مثنوی، فرزند حدیقه

دسته: فرهنگ
نویسنده: عدیل غزنوی
1403/07/09
11:26 ق.ظ
بازدید: 62

پایگاه خبری تحلیلی روایت : مولوی خود را شاگرد می‌داند و او را پخته و خود را نیم خام خوانده و توصیه می کند که « از حکیم غزنوی بشنو تمام » و در مقایسه او با عطار می گوید: « اگر عطار عاشق بود، سنایی شاه و فائق بود » چرا که تاریخ زبان فارسی پیش از سنایی و بعداز او تفاوت بسیار یافته است یعنی او شخصیتی نوآور بوده که شعر فارسی را به مرحله‌ای جدید آن وارد نموده و بی شک ابتکار او در حوزۀ شعر عرفانی، اخلاقی و اجتماعی است، این سه ویژگی راه را برای شاعران پس از او باز نمود. در این سه حوزه به دو کار نفی و اثبات می‌پردازد‌. یعنی ابتدا به بیان سرچشمه‌ها و مضامین لطیف و تحریف نشدۀ آنها پرداخته و در کنار آن به انتقاد از جریان های انحرافی در این سه موضوع توجه می‌نماید و عارف و صوفی حقیقی را از زاهد ریایی و صوفی نمایان جدا می سازد و هر دو دسته را به خوبی ترسیم می سازد. اصالت های اخلاقی را به زیبایی بیان نموده و دین فروشان را رسوا می‌کند. در شعر اجتماعی خود خادمان و خائنان را معرفی کرده و شجاعانه به انتقاد از اوضاع سیاسی عصر خود می‌پردازد.

نالۀ نی ز درد خالی نیست
شوقش از روی زرد خالی نیست
عاشق خوش دم است و بس بنوا
زخم‌ها خورده است بی سرو پا
( سنایی آباد)

مولوی خود را شاگرد می‌داند و او را پخته و خود را نیم خام خوانده و توصیه می کند که « از حکیم غزنوی بشنو تمام » و در مقایسه او با عطار می گوید: « اگر عطار عاشق بود، سنایی شاه و فائق بود » چرا که تاریخ زبان فارسی پیش از سنایی و بعداز او تفاوت بسیار یافته است یعنی او شخصیتی نوآور بوده که شعر فارسی را به مرحله‌ای جدید آن وارد نموده و بی شک ابتکار او در حوزۀ شعر عرفانی، اخلاقی و اجتماعی است، این سه ویژگی راه را برای شاعران پس از او باز نمود. در این سه حوزه به دو کار نفی و اثبات می‌پردازد‌. یعنی ابتدا به بیان سرچشمه‌ها و مضامین لطیف و تحریف نشدۀ آنها پرداخته و در کنار آن به انتقاد از جریان های انحرافی در این سه موضوع توجه می‌نماید و عارف و صوفی حقیقی را از زاهد ریایی و صوفی نمایان جدا می سازد و هر دو دسته را به خوبی ترسیم می سازد. اصالت های اخلاقی را به زیبایی بیان نموده و دین فروشان را رسوا می‌کند. در شعر اجتماعی خود خادمان و خائنان را معرفی کرده و شجاعانه به انتقاد از اوضاع سیاسی عصر خود می‌پردازد.
این جایگاه ویژه را در عصر خود نیز پیدا کرده و « انتشار و نفوذ شعر سنایی از روزگار حیات او تا هم امروز، انتشاری شگفت آور بوده است. وقتی در آخرین سالهای حیات خود بود، شعرش در تمام قلمرو زبان فارسی، از حلب تا کاشغر، در مسجد و خانقاه و میخانه، گسترش داشت وهر جا که می‌رفت می دید شعرش قبل از وی بدان جا رفته است و این توفیق در میان قدما شاید فقط نصیب سعدی شده باشد… ابیات بسیاری از قصاید او، در تاریخ زبان فارسی جز امثال و حکم رایج در میان اهل ادب و گاه عام مردم شده است. و این خود مهمترین نشانۀ توفیق یک شاعر در تاریخ یک ملت است.»[۱]
او را در ردیف بزرگترین قصیده سرایان زبان فارسی قرار داده اند. چرا که او « نمایندۀ برجسته نوعی از قصیده در زبان فارسی است که آنرا باید قصیده نقد جامعه و زهد و عرفان و اخلاق خواند و در این میدان هیچ یکی از استادان بزرگ قصیده به پای او نمی رسد. ضمن این که ممکن است هر کدام از آنان یک یا دو قصیده در این عوالم داشته باشند که تا حدودی به پایۀ قصاید او نزدیک شدن باشد، اما هیچ کس در این میدان، بهتر از او و استوارتر از او نسروده است»[۲]
با اینکه حدیقه ما ناتمام مانده اما اصلی ترین الگوی مولوی بوده که برای نخستین‌بار دایره المعارف منظوم از آموزه‌های عرفانی و حکیمانه را ارایه داده و با استفاده از زبان رمز و تمثیل و با حکایات ذوقی و خیالی همه سرمایه های معنوی دین، قرآن و شریعت را برای مشتاقان معنویت استخراج نموده و از ظواهر عبور کرده و به باطن و محتوای اصلی آن پیام ها رسیده است.
او بدون آنکه به سلسله یا شیخی خاص بپردازد دقایق اسرار مشایخ و لطایف اقوال آنها را با تمثیلاتی جذاب بیان نموده است.
مولانا خود بارها اعتراف نموده که مثنوی را با الهام از حدیقه ( الهی نامه، فخری نامه ) سروده است:
در الهی نامه گوید شرح این
آن حکیم غیب و فخر العارفین
آنچنان گوید حکیم غزنوی
در الهی نامه گر خوش بشنوی
عطار روح بود سنایی دو چشم او
ما از پی سنایی و عطار آمدیم
مضامین که سنایی دارد و مولوی از آنها استفاده کرده فراوان است، مانند اینکه سنایی گفته:
بی روی تو، بر مثال موی تو شدیم
بازیچه کودکان کوی تو شدیم [۳]
مولوی گفته:
سجاده نشین با وقاری بودم
بازیچۀ کودکان کویم کردی
سنایی دارد:
پشتم چو بنفشه گشت گر بینایی
زیرا چو گل زود روی، دیر آیی[۴]
مولوی دارد:
دیر آمدن و شتاب رفتن
آیین گل است در گلستان
سنایی گفته:
او چنان است کاب در کشتی را
از درون مرگ و از برون مرکب[۵]
مولوی دارد:
آب در کشتی هلاک کشتی است
آب اندر زیر کشتی پشتی است
عبدالطیف بن عبدالله عباسی اولین کسی بود که مثنوی مولوی را تفسیر حدیقه دانسته است.« به عقیده او پاره‌یی از اشعار مثنوی تنها تفسیری بر مطالب معین از حدیقه است و همان اندیشه در آن به شکل فشرده‌تری آمده است. این نظر عبدالطیف تا اندازه‌یی درست است.

همچنین بخوانید: ‏دگم‌اندیشی یا دیالکتیک منفی؟

منثوی مولوی از لحاظ شکل و قالب در وابستگی مستقیم به عطار است و او از لحاظ ساخت، تقلیدی از حدیقه سنایی، هر دو اثر فاقد و معینی هستند و هر دو شاعر تلاش دارند همۀ خطۀ آیین تصوف را در برگیرند.‌ تلاش مولوی با هدف که سنایی در برابر خویش نهاده بود هماهنگی داشت و دراین باره عبدالطیف کاملا محق است.»[۶]
در جای دیگر می گوید: « سنایی بنیاد گذار حماسه آموزشی است، و بدون او تکامل بعدی این سبک کاملا از راهی دیگر انجام می‌گرفت. عطار و جلال الدین بلخی جانشینان بلافصل او هستند. پیدایش افسانه‌ها و روایات خلقی را برای نخستین بار در منظومه سنایی می بینیم که بهره جستن از آنها نیز روح آیین تصوف یعنی طبق همان شیوه‌یی است که عطار و سپس جلال الدین بلخی آن را به کار برده و به مرز کمال رسانیده‌اند.»[۷]
نصر الله منشی در ترجمه کلیله و دمنه به اشعار او استناد کرده و خاقانی به او افتخار می کند‌. « خاقانی که از خاقان لقب برد و مدعی بود که خاقان شعر فارسی است و هیچ شاعری را برتر از خود نمی شناخت و حتی رودکی و عنصری را از روی کبر در
فرو دست می دید، خود را بدل سنایی می شمارد و در بیتی می گوید که به این سبب پدر نامش « بدیل » نهاد:
بدل، من آمدم و اندر جهان سنایی را
بدین دلیل پدر نام من بدیل نهاد
در قطعه‌یی سنایی را « ساحر غزنین » می خواند:
چون به غزنین ساحری شد زیر خاک
خاک شروان ساحری دیگر بزاد
ولی حقیقت این است که خاقانی در قیاس با سنایی « ساحری دیگری » در پهنۀ شعر فارسی نیست و اشعاری که در زهد و تعلیم به شیوه سنایی سروده با همه‌ی استوار و جزالت به مرتبه سرودهای وی نمی رسد. زیرا سنایی حکیمی است و مولوی بلخی خود را در قیاس با وی « نیم خام » می‌خواند:
ترک جوشی کرده‌ام، من نیم خام
از حکیم غزنوی بشنو تمام.
در غزلی می‌گوید:
اگر عطار عاشق بود، سنایی شاه و فائق بود
نه اینم من، نه آنم من، که گم کردم سر و پا را [۸]
حدیقه سنایی در روزگار او مشهور شده و مورد استفاده بزرگان عرفانی اسلامی قرار. گرفت، چنانکه عین القضات همدانی به تفسیر و شرح اشعار او می پردازد و « نجم رازی همواره دیواری وی، دیوان وی، حدیقه را پیش را چشم می داشته است و این اتقافی نیست؛ چون سنایی بنیان گذار واقعی ادبیات منظوم عرفانی، قرنی بر اذهان و قلوب تسلط داشت و اشعار وی علاوه بر نقل در متون تصوف از قبیل سوانح غزالی و لوایح منسوب به عین القضات و کشف الاسرار میبدی و منثوی و فیه ما فیه مولوی بلخی در سایر متون منثور ثروت ششم و هفتم از قبیل کلیله و دمنه، سند بادنامه و راحة الصدور و مرزبان نامه و تاریخ جهانگشا و کتب دیگر به اسشتهاد آمده است و هویدا است که در آن روزگار سنایی همان شهرت و معروفیت را میان فارسی زبانان است که امروز سعدی و حافظ و مولوی دارند.[۹]
مآخذ:
۱ـ تازیانه‌های سلوک، محمد رضا شفیعی کدکنی، ص ۱۱
۲ـ همان، ص ۱۲
۳ـ همان، ص ۱۰۷۵
۴ـ همان، ص ۱۰۹۸
۵- همان، ص ۱۱۷۶
۶ـ تصوف و ادبیات تصوف، ص ۱۰۵
۷ـ همان،ص ۴۲۷
۸ ـ مقدمه مصصح، دیوان حکیم‌ سنایی غزنوی، تصحیح محمد بقایی( ماکان)، ص ۳۸
۹ـ‌ مرصاد العباد،نجم الدین رازی، به اهتمام محمد امین ریاحی،ص ۸۷