ادبيات و بازآفريني فرهنگي

دسته: تحلیل, فرهنگ, فرهنگی
نویسنده: تحریریه روایت
1401/11/04
10:25 ق.ظ
بازدید: 28

فرهنگ زنده و پويا به آن فرهنگي گفته مي‌شود كه توان و استعداد بازسازي، بازپروري و بازتوليد فرهنگي را داشته باشد. بتواند از مواد و عناصر فرهنگي و سنتي خود برابر با پيشرفت جنبه‌هاي مختلف زندگي استفاده كند، قرائت‌هاي مناسب با زمان از سرمايه‌هاي موجود خود به جامعه عرضه نمايد و به بازسازي و توليد دوباره عناصر فرهنگي گذشته خود بپردازد.
در چند قرن اخير، فرهنگ جوان و رو به رشد غرب نه تنها از ميراث فرهنگي و سنت‌هاي گذشته خود استفاده لازم را برده است، حتي موادي از فرهنگ اسلامي را نيز پس از باسازي و ارائه قرائت جديد، به جهان و از جمله به جامعه‌هاي اسلامي عرضه كرده است؛ با جامه زيبا و زيبنده و درخور زندگي امروز و با جذابیت‌های لازم، جوان پسند و برابر با خواسته‌هاي زندگي امروز جهان و نيازهاي جامعه بشري.
مثلا تساهل و تسامح از واژه‌هاي كليدي در زندگي مردمان غربي است و در مسالمت‌آميز كردن زندگي و پذيرش انسان‌هاي ديگر موثر بوده است. بحث‌هاي نظري بسياري هم پيرامون آن شده، كتاب‌ها ،مقاله‌ها و نظريه‌ها داده شده است.
با مراجعه كوتاه در مي‌يابيم كه قرآن، سنت و عرفان ما سرشار است از مفاهيمي مانند رحمت، رافت، مهرباني، رواداري و مدارا. اين ما ميراث‌بران اين فرهنگ غني و سازنده هستيم كه نمي‌توانيم آن‌ها را با اندكي ويرايش و پيرايش و ارتباط‌دادن شان با زندگي امروزي و نيازها و ضرورت‌ها عرضه كنيم.
“بسم الله الرحمان الرحيم” جمله‌ای است كه هر مسلماني روز چندين مرتبه بر زبان جا ري مي‌كند؛ در نمازهاي پنجگانه، بيست مرتبه اين جمله با صداي بلند و حضور قلب و تواضع تكرار مي‌شود. در اين جمله، خداوند به تكرار خود را رحمان و رحيم مي‌خواند. در اول همة سوه‌هاي قرآن، اين شاه‌بیت آمده است، با اين كه خداوند صفت‌ها و نام‌هاي زیادی؛ اما از آن ميان، اين دو صفت را براي اين همه تكرار و تاكيد برگزيده است.
در قرآن کریم، تركيب “غفورالرحيم” به فراواني تكرار شده است. جالب‌تر اين‌كه خداوند در چند جايی از کتاب خود مي‌گويد: رحمت و مهرباني را خداوند برخود واجب كرده است: «وَإِذَا جَاءكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلاَمٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَن عَمِلَ مِنكُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِن بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ».
و در جاي ديگر می‌فرماید: «قُل لِّمَن مَّا فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ قُل لِلّهِ كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لاَ رَيْبَ فِيهِ الَّذِينَ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ فَهُمْ لاَ يُؤْمِنُونَ».
اين رحمانيّت و رحيميّت ژرف‌تر از تساهل و تسامحی که در ادبیات غرب متداول است؛ معنا و عملكرد گسترده‌تري دارد. امّا سخن اصلي اين است كه اين مفاهيم والا در زندگي ما تا چه اندازه تاثير دارد؟ ما چقدر نسبت به همديگر مهربان و روادار هستيم؟ نسبت به باورهاي ديگران چه مي‌كنيم؟ تساهل و تسا مح ما درباره آدم‌هاي كه از حزب ما، از كشورما، از رنگ يا زبان ما نیستند چگونه است؟
مگر نه اين است كه ما چنان عمل مي‌كنيم كه اين صفات از آن خداست و ارتباطي به ما ندارد؟! اين خداوند است كه نسبت به ما با رحمت و رأفت رفتار مي‌كند و ما نسبت به همديگر از قهر و خشم و غضب كار مي‌گيريم و چنگ و دندان به همنوع و برادر خود نشان می‌دهیم.
يكي از جمله‌هاي نغز و بلندي كه گذشت روزگار بر شكوهش افزوده وپرده‌ها را از رویش پس زده است، جمله‌اي است كه ابوالحسن خرقاني، عارف نامي برسر در خانقاه خود نوشته بود؛ آن جمله نوراني اين بود: «هركي آيد نانش دهيد، نامش مپرسيد.» امروزه بايد اين جمله شعار جامعه جهاني گردد و بر سر دروازه نهادها و سازمان‌هاي ملي و بين المللي به ويژه سازمان ملل متحد با آب طلا نوشته شود. شايد از اين‌همه ستمي كه در جاي جاي جهان بر انسان‌هاي فرودست به نام نژاد، وطن، قوم، زبان، سياست و اعتقاد مي‌رود اندكي كاسته گردد و در سايه پيام عرفاني اين مردان بزرگ كمي هم به جوهر انسانيت ارج نهاده شود.
كرامت و ارزش ذاتي انسان و برابري همه انسان‌ها، اصل و فلسفه اعلاميه جهاني حقوق بشر است كه در سال ۱۹۴۸ م در مجمع عمومي ملل متحد تصويب شده است. اما اين جمله عرفاني كه خود برخاسته از فرهنگ انساني اسلام است با اين كه صدها سال پيش از این اعلاميه بيان شده، هنوز هم برتر از اعلاميه جهاني است؛ بلكه اساس و ريشه اعلاميه جهاني حقوق بشر را بيان مي‌كند. البته ناگفته نماند كه ضرورت اعلاميه جهاني حقوق بشر در پي دو جنگ چهاني پيدا شد. جنگ‌هاي كه بشر را در نازل‌ترين حد از حقارت و خواري رساند و اكنون اين اعلاميه از كارنامه‌هاي پر فضيلت و افتخار آميز بشريت به ويژه صاحبنظران و انديشمندان انسان‌دوست در قرن بيستم است. امروز برخي از انسان‌ها مي‌توانند در سايه اين اعلاميه نفس بكشند و مدعي حقوق و برابری با دیگران گردند.
پيامبران خدا كه انسان‌هاي تربيت يافته در مدرسه تقوی و دین‌داری بودند، زندگي‌شان سرشار از رحمت و مهرباني و دوستي انسا‌ هاست. در اين‌جا به ذكر يك نمونه كوتاه بسنده مي‌كنم:
مولانا جلال الدين محمد بلخي در كتاب مثنوي، داستاني مي‌پردازد از زندگي حضرت موسي در زماني كه چوپان بوده است و هنوز به پيامبري انتخاب نشده بود. البته خود این داستان سرآغاز پيامبري او نيز مي‌گردد. داستان چنين شروع مي شود:
خلق را از گرگ غم، لطفت شبان
چون كليم الله شبان مهربان
از ميان گلة موسي يك گوسفند، راه بيابان و جدايي از گله را در پيش مي‌گيرد؛ موسي از دنبال گوسفند فراري آن قدر مي‌دود كه ديگرهم گوسفند و هم چوپان از رمق مي‌مانند:
گوسفند از ماندگي شد سست و ماند
پس كليم الله گرد از وي فشاند
كف همي ماليد بر پشت و سرش
مي‌نواخت از مهر همچون مادرش
نيم ذره طيرگي و خشم ني
غير مهر و رحم و آب چشم ني
موسي گوسفند را در آغوش گرفت‌، سر و صورت او را بوسيد، صورت و گردنش را ناز و نوازش كرد؛ بر خستگي و رنجوري گوسفند اشك مي‌ريخت، تيمارش مي‌كرد و مي‌گفت:
گفت: گيرم بر منت رحمي نبود
طبع تو بر خود چرا استم نمود؟!
به راستي كه انسانيت سزاوار چنين آدم‌هایی است و جامه پيامبري بر او مي‌زيبد. خداوند او را به خاطر اين همه رقت و شفقت و مهرباني‌اش به پيامبري و سفارت خود انتخاب کرد:
با ملائك گفت يزدان آن زمان
كه نبوت را همي زيبد فلان
مصطفي فرمود خود كه هر نبي
كرد چوپانيش برنا يا صبي
بي‌شباني كردن و آن امتحان حق ندادش پيشوايي جهان
در همين راستا و با همين هدف، داستاني مي‌آورم از بوستان سعدي. داستاني بسي‌خواندني و در خور اعتنا و تدبّر:
ابراهيم خليل بسيار مهمان نواز بود و سفره‌اش هميشه گشاده برآشنا و غريب، هرگاه اطراف دسترخوانش را خالي از مهمان مي ديد، دلگير مي‌شد و نان از گلويش پايين نمي‌رفت، اتفاق افتاد كه يك هفته دسترخوانش مهمان نديد:
شنيدم كه يك هفته ابن السبيل
نيامد به مهمانسراي خليل
دلتنگ در پي يافتن مهماني، كوي و برزن را زير پا مي‌گذارد. مردي مي‌يابد كه سر و مويش از برف پيري سپيد شده است؛ با خوشرويي تمام از او استقبال مي‌كند، او را به خانه اش مي‌آ ورد و از او تقاضا مي‌كند كه بر سر دسترخوانش بنشيند:
كه اي چشم‌هاي مرا مردمك
يكي مردمي كن به نان و نمك
پير، دعوت ابراهیم را مي‌پذيرد، به خانه ابراهيم مي‌آيد و بر دسترخوان ابراهيم خليل مي‌نشيند اما:
چو بسم الله آغاز كردند جمع
نيامد ز پيرش حديثي به سمع
همگي نام خدا بر زبان آوردند و شروع كردند به خوردن غذا؛ اما مهمان، بدون نام‌بردن از خدا آغاز كرد. ابراهيم با رنجيدگي از او پرسيد:
نه شرطست وقتي كه روزي خوري
كه نام خداوند روزی بری؟

همچنین بخوانید: در لزوم پرهیز از مقدس‌انگاری رهبران

مهمان در جواب گفت:
بگفتا نگيرم طريقي به دست
كه نشنيدم از پير آذرپرست
ابراهيم پي برد كه مهمانش آتش پرست و گبر است. پس با تلخي او را از خانة خود راند. و بر خود تأسف خورد كه چرا چنين مهمان گمراهي را پيدا كرده است. پيام خداوند فورا نازل شد و ابراهيم را به خاطر عدم تساهل و تسامح و عدم تحمل دیدگاه مخالف سخت ملامت كرد و بر عدم تحمل انساني كه چون او باور ندارد توبيخ نمود. از زبان لطيف سعدي شيرين سخن بشنويد:
سروش آمد از كردگار جليل
به هيبت، ملامت‌كنان كاي خليل
منش داده صد سال روزي و جان
ترا نفرت آ مد ازو يك زمان
گر او مي‌برد پيش آ تش سجود
تو واپس چرا مي‌بري دست جود؟
اين سخن همان جمله شكوهمندی است كه برسر در خانقاه ابوالحسن خرقاني مي‌درخشيد؛ بيان‌گر حقوق طبيعي و ارزش ذاتي انسان است و برابري همه انسان‌ها را اعلام مي‌كند. اين سخن عرفاني است كه صدها سال پيش از نهضت‌هاي انساني چون اومانيسم و ليبراليسم بر ارزش ذاتي انسان تأكيد مي‌كند و حقوق او را پيش از اعلاميه حقوق بشر به رسميت مي‌شناسد.
بنيامين فرانكلين، دانشمند، سياستمدار و صاحبنظر معروف ‌‌‌آمريكايي داستاني ژرف و زيبايي را براي مسيحيان جهان عرضه مي‌كند و مي گويد: «اين داستان، پاره‌ای از عهد عتيق و كتاب مقدس است كه گم شده بود و اكنون من آن را پيدا كرده‌ام. اين سخن فرانكلين پس از بحث‌هاي بسيار و موافقت‌ها و مخالفت‌های فروان سرانجام پذيرفته مي‌شود.
پس از۳۰ سال از آن حادثه، كس ديگري اعلام مي‌كند كه داستان فرانكلين نه فصل گمشده‌اي كتاب مقدس بلكه داستاني از سعدي شيرازي، شاعر پارسي زبان است. بار ديگر بحث‌ها و جنجال‌ها از سرگرفته مي‌شود و در نهايت معلوم مي‌گردد كه فرانكلين به نسخه‌ای لاتيني از داستان سعدي دست يافته بوده و چنان تحت تاثير پيام ژرف و انساني آن قرار گرفته كه فكر کرده فصل گمشده‌ای از كتاب مقدس است كه چانس یافتنش نصیب او شده است.
فرانكلين خود درباره اين داستان مي‌گويد: «نتيجه اخلاقي آن، چنان اهميتي دارد كه شايسته است همه مردم عالم از آن اطلاع يابند».
داستاني كه فرانكلين را تا آن اندازه متأثرساخته بود، همين داستان ابراهيم خليل است كه از بوستان سعدي براي شما بيان كردم.
حالا بازگرديم به سخن آغازين اين نوشته: گفتيم كه در دين، عرفان و فرهنگ ما آموزه‌هاي انساني و سازنده و جهاني زياد است؛ اما ما توان بازسازي و عرضه آن با قرائت جديد را نداريم. همين آموزه‌ها در فرهنگ غرب بازتوليد شده پس به ما تحويل داده مي‌شود. اين در حالي است كه ما بر مسلمان‌بودن خود مباهات مي‌كنيم و خود را امت ناجيه و ملت آخر الزمان مي‌دانيم؛ اما در همين‌حال عرصه زندگي را بر يكديگر تنگ مي‌كنيم و به راحتي جان همديگر را مي‌ستانيم و بايد غير مسلمانان از كشورهاي غربي بيايند و جان ما را از چنگ ديگري‌مان نجات بدهند.
آيا گاه آن نشده است كه اندكي به خود آييم و حوادث خشونت‌بار و ضد انساني دو دهه در كشورمان را كه هنوزهم ادامه دارد در آينه اين آموزه‌هاي انساني و ديني ببينيم؟ برآن‌ها انديشه كنيم و از آن حوادث جانكاه عبرت بگيريم؟