نقش منحصربه‌فرد گذرگاه‌های افغانستان در بازی‌های ژئوپلیتیکی

دسته: تحلیل
نویسنده: ساعی
1404/01/25
11:28 ق.ظ
بازدید: 12

پایگاه خبری تحلیلی روایت : ژیوایکونومیک و ژئوپلیتیک، جغرافیایی است که می‌تواند نهایتاً به مناقشه یا تعامل قوای نظامی منجر شود. استعمال قدرت‌های نظامی در یک جغرافیای معین، تنها ساحه‌ی فیزیکی و عملیاتی را در بر می‌گیرد؛ در حالی‌که مباحث جامعه‌شناسی، تبارشناسی، فرهنگ، مذهب، سیاست و دیپلماسی، عمده‌ترین مؤلفه‌های ژئوپلیتیک‌اند. اکنون امکانات فراوانی برای سنجش علل تغییرات و اندازه‌گیری نتایج مداخلات انسانی بر موازنه‌ی ژئوپلیتیکی کشورها در دست است. اطلاعات دقیق ژئوپلیتیکی، فهم تأثیرات جغرافیا بر سیاست و بالعکس را آسان می‌سازد، علل این تأثیرات را روشن می‌کند، و نتایج مداخلات انسانی را مورد تدقیق قرار می‌دهد؛ روند مناسبات ژیوایکونومیک را اندازه‌گیری کرده و ارزش واقعی آن را تعیین می‌نماید. ژئوپلیتیک، به‌زبان ساده و به‌دور از تعاریف آکادمیک، می‌تواند کنشی از اثرات سیاسی، فرهنگی، تباری و اقتصادی کشورها بر جغرافیای مورد نظر تعریف شود.

ژیوایکونومیک و ژئوپلیتیک، جغرافیایی است که می‌تواند نهایتاً به مناقشه یا تعامل قوای نظامی منجر شود. استعمال قدرت‌های نظامی در یک جغرافیای معین، تنها ساحه‌ی فیزیکی و عملیاتی را در بر می‌گیرد؛ در حالی‌که مباحث جامعه‌شناسی، تبارشناسی، فرهنگ، مذهب، سیاست و دیپلماسی، عمده‌ترین مؤلفه‌های ژئوپلیتیک‌اند.
اکنون امکانات فراوانی برای سنجش علل تغییرات و اندازه‌گیری نتایج مداخلات انسانی بر موازنه‌ی ژئوپلیتیکی کشورها در دست است. اطلاعات دقیق ژئوپلیتیکی، فهم تأثیرات جغرافیا بر سیاست و بالعکس را آسان می‌سازد، علل این تأثیرات را روشن می‌کند، و نتایج مداخلات انسانی را مورد تدقیق قرار می‌دهد؛ روند مناسبات ژیوایکونومیک را اندازه‌گیری کرده و ارزش واقعی آن را تعیین می‌نماید. ژئوپلیتیک، به‌زبان ساده و به‌دور از تعاریف آکادمیک، می‌تواند کنشی از اثرات سیاسی، فرهنگی، تباری و اقتصادی کشورها بر جغرافیای مورد نظر تعریف شود.
از دیدگاه ژئوپلیتیکی، دولت همچون ارگانیسمی زنده و جغرافیایی است که در یک محیط مستقر بوده و برای تداوم حیات و معیشت شهروندان خود، در پی گسترش نفوذ است.
روستایی را فرض کنید که مالک یک گاو شیرده برای تأمین غذای خانواده‌اش است. این گاو به‌تدریج بزرگ می‌شود و تولید مثل می‌کند و خانواده‌ی روستایی نیز رشد می‌یابد. زمانی می‌رسد که دیگر باغچه‌ی سکونتگاه برای چرا کافی نیست. در این صورت، روستایی برای ادامه‌ی حیات به خود حق می‌دهد وارد علف‌زار همسایه شود تا گاوهایش را تغذیه کند. اگر همسایه نیز در وضعیت مشابهی باشد، اجازه نخواهد داد؛ و نخستین تضاد منافع پدیدار می‌شود. از این‌جا، معادلاتی شکل می‌گیرد که مبتنی بر بازی‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی (هویتی) و فرهنگی (ژئوپلیتیکی) است و در صورت عدم توافق، به استعمال نیروی قهریه منجر می‌شود.
و اما:
تقسیم‌بندی آسیا، مبتنی بر تحلیل‌های تاریخ‌نگاران و جغرافیادانان غربی، پرسش‌برانگیز است. واقعیت این است که افغانستان، انتهای خاورمیانه و آغاز شرق دور به‌شمار می‌رود.

اکنون چند پرسش مهم:

۱. موقف افغانستان در نظریه‌های راهبردی جهانی چیست (جنوب آسیا، خاورمیانه یا آسیای میانه؟)
2. این تقسیمات مبتنی بر کدام مرکزیت صورت گرفته است؟
3. آیا اروپا مرکز جهان است؟
4. از دید راهبردی، افغانستان در کجای نقشه‌ی آسیاست؟
5. اگر شمال آسیا را سیبری روسیه و منطقه‌ی «ارخانگلسک» و جنوب آن را منطقه‌ی «کوچی» در هند بدانیم، آیا رود آمو خط میانی تقسیم آسیا به شمال و جنوب خواهد بود؟ آیا این تقسیم‌بندی بدون در نظر گرفتن عناصر راهبردی هویت اجتماعی منطقه‌ای، صحیح است؟
6. حال که جنوب رود آمو را آسیای جنوبی می‌نامند، چرا شمال آن را آسیای شمالی نمی‌گویند؟
7. مفاهیمی چون خاور نزدیک، خاورمیانه، خاور دور – مبتنی بر کدام راهبرد جهانی‌اند؟ ژئوپلیتیک، دموگرافی یا جنگ سرد (۱۹۴۷–۱۹۹۱م)؟
8. کدام عناصر روانی، تبلیغاتی (اصالتی)، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در این تقسیم‌بندی‌ها نقش دارند؟
در گام نخست، لازم است نخبگان نظامی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی افغانستان به این پرسش‌ها پاسخ‌های قانع‌کننده بیابند. از نویسندگان فرهیخته با فروتنی می‌خواهم که صرفاً برای نوشتن ننویسند؛ بیایید دیدگاه‌های یک‌دیگر را نقد کرده و به‌دنبال راه‌حل‌های واقع‌گرایانه باشیم.

موقعیت جغرافیایی افغانستان

رشته‌کوه‌ها، دره‌های تنگ، سطوح مرتفع، تپه‌ها، دشت‌ها و صحراها، گستره‌ی توپوگرافی افغانستان را شکل داده‌اند و یک‌سوم خاک کشور را پوشانده‌اند. این رشته‌کوه‌ها از انتهای غربی کوه‌های هیمالیا (منطقه‌ی قراقرم و شمال‌شرقی پامیر کوچک) آغاز شده، از شمال‌شرق به جنوب‌غرب امتداد یافته‌اند، بخش‌های مرکزی کشور را دربر گرفته و تا ولایت‌های بادغیس، فراه و هرات امتداد می‌یابند.
در نتیجه، گستره‌ی فیزیکی افغانستان همچون دژی طبیعی در مناقشات نظامی جهانی مطرح بوده و همواره در منطقه‌ی خاکستری جنگ قرار داشته است. با هر تکانه‌ی کوچک در موازنه‌ی ژئوپلیتیکی جهانی، این سرزمین دچار لرزش شدید می‌شود.
از سوی دیگر، افغانستان موقعیت مناسبی برای استقرار انواع سامانه‌های رزمی، از جمله جنگ‌افزارهای عملیاتی و تاکتیکی هسته‌ای دارد. استقرار این سامانه‌ها برای غرب، امکان دسترسی تهاجمی به مراکز هسته‌ای چین و روسیه را فراهم می‌کند؛ در حالی‌که برای چین و روسیه، تسلط بر آن‌ها جنبه‌ی دفاعی دارد. افزون بر این، افغانستان در همسایگی یکی از بزرگ‌ترین ذخایر اورانیوم جهان در قزاقستان و ازبکستان، و نیز در میان دو حوزه‌ی بزرگ انرژی‌زای خلیج فارس و دریای کاسپین قرار دارد. همه‌ی این عوامل، افغانستان را به گره‌گاه اهرم فشار نظامی بدل کرده است.
در موازنه‌ی ژئوپلیتیکی جهان، افغانستان بیشتر یک اهرم فشار کمکیِ نظامی است تا اصلی.
در زمان صلح، در نوک پیکان جنگ‌های دموگرافیک قرار می‌گیرد و اهرم فشار در جنگ‌های سرد سیاسی، اقتصادی، روانی و هویتی برای خارج‌سازی منابع فسیلی آسیای میانه به شمار می‌رود.
موقعیت جغرافیایی افغانستان برای بازیگران بزرگ جهانی همچنان نامشخص و وابسته به تعاملات آن‌ها در سطح بین‌المللی است. تفاهم ژئوپلیتیکی و تقسیم منابع اقتصادی جهان میان بازیگران اصلی، بر وضعیت سیاسی، امنیتی و اقتصادی افغانستان تأثیر مستقیم دارد. از همین‌رو، افغانستان در فضای پرآشوب دموکراسی و سلطه‌ی قومی، دچار سردرگمی مزمن خواهد بود.
نمونه: دوران‌های طلایی قدرت نظامی افغانستان معاصر، در تصرف گذرگاه‌های ترانزیتی و اعمال فشار بر منطقه و هند تجلی یافته است. سلطان محمود غزنوی از سال ۳۹۰ تا ۴۱۸ هجری قمری ۱۷ بار به هند یورش برد؛ معزالدین محمد بن سام در سال ۵۸۲ هجری قمری لاهور را فتح کرد؛ ظهیرالدین بابر در سال ۸۰۰ قمری، نادر افشار در ۱۱۵۲ خورشیدی، و احمدشاه ابدالی در سال ۱۱۶۱ خورشیدی.

در جمع‌بندی، حدود ۳۳ بار تلاش برای جهان‌گشایی از طریق دهلیز افغانستان به سوی هند انجام شده است. این دوره‌های طلایی، گذرا بودند و در درازمدت روشن شد که اتکای صرف بر زور نظامی کافی نیست. قدرت پایدار، نیازمند بسترهای اقتصادی چون تولید ناخالص ملی از راه کشاورزی (زراعت، باغ‌داری، دام‌داری، جنگل‌داری، شیلات)، صنعت (استخراج معادن، صنایع تولیدی و تبدیلی)، خدمات (تجارت، حمل‌ونقل، آموزش و بهداشت، هتل‌داری و خدمات دولتی) و نیز فعالیت‌های اقتصادی خان‌وارها و نهادهای غیردولتی است.

تنگه‌ها و گذرگاه‌های داخلی

گذرگاه‌های تنگ طبیعی در کوهستان‌های افغانستان، از عوامل جغرافیایی تأثیرگذار بر رویدادهای سیاسی کشور هستند. تاریخ گواه آن است که موقعیت گذرگاهی جغرافیای افغانستان، زمینه‌ساز حوادث بسیاری شده است. ساختار مکان-فضای کشور دارای ویژگی‌های کوهستانی با گذرگاه‌های استراتژیک است؛ مانند گذرگاه‌های طبیعی کابل (تنگه‌ی للندر، ماهی‌پر، غارو در ۲۳ کیلومتری شهر)، ننگرهار، پروان، بامیان (تنگه‌ی پای‌موری با بقایای برج دیدبانی اسلامی و آثار جاده‌ی ابریشم در تپه‌های اطراف)، تنگه‌های میان سمنگان و بلخ (تنگه‌ی تاشقرغان)، و تنگه‌های غور (تنگه‌ی غارو و آزو در ۱۶ کیلومتری غرب شهرک). معروف‌ترین آن‌ها گذرگاه خیبر است که ۶۰ کیلومتر طول دارد و بیش از ۲۰۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد.
تنگه‌های افغانستان نخست مسیرهای کاروان‌های بازرگانی بوده‌اند. راه ابریشم از دره‌ی واخان و دامنه‌های پامیر گذشته، از تاشقرغان به سین‌کیانگ و سپس به کاشغر و ختن می‌رسید. شاخه‌ای از این مسیر به بلخ، و از آنجا به کندز، اندراب، پنجشیر، بامیان، غور، کابل، کاپیسا و سرانجام به هند امتداد می‌یافت. در آن دوران، امپراتوری کوشانی از محل عبور کاروان‌های یونان، روم، چین و هند، درآمدهای فراوانی کسب می‌کرد.
برج‌ها، وته‌پورها، دروازه‌ها و سراهای کاروانی، سیمای تاریخی شهرهای افغانستان را شکل داده‌اند. مانند موقعیت کلیدی شمال (پروان، کاپیسا، پنجشیر) در حصار کوه‌های هندوکُش و صافی، خندق‌ها (بالاحصار غزنی)، دیوارهای تدافعی (دیوار بلخ و بالاحصار کابل)، برج‌ها و دروازه‌های استراتژیک (ارگ هرات) در هرات، کندز، بامیان، گردیز، غور، سمنگان و بادغیس.
شکل‌گیری اجتماعی افغانستان نیز بر مبنای همین نقاط استوار بوده است. هنوز هم بسیاری از مراکز اداری در جاهایی قرار دارند که دارای حصارهای طبیعی‌اند. از این‌رو می‌توان نتیجه گرفت که جغرافیای اقتصادی کشور، در ادوار مختلف، بستر وقوع حوادث سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی بوده است.

تنگه‌ها و گذرگاه‌های مرزی

راه‌های ارتباطی افغانستان به خارج، عمدتاً از مسیر رودخانه‌ها و دره‌ها می‌گذرد.
برای نمونه، ۱۰۶۹ کیلومتر از مرزهای افغانستان، از شمال‌شرق تا جنوب‌غرب، در امتداد رشته‌کوه‌های سلیمان قرار دارد که خط مرزی دیورند روی آن رسم شده است. در این کوه‌ها تنها چند گذرگاه محدود برای عبور نیروهای نظامی سنگین وجود دارد؛ از جمله تنگه‌ی لته‌بند و خیبر در شرق کابل؛ تنگه‌های خجک، بولان و کرم در جنوب، و مناطق بیابانی قندهار در جنوب‌غرب.
افغانستان دیوار دفاعی طبیعی خود را در جنوب و جنوب‌شرق از دست داده است؛ همچون گذرگاه‌های خیبر، میچنین، و مناطق سوق‌الجیشی کُرُم، پشینه و سیبی. بدین‌ترتیب، بسیاری از گذرگاه‌های مهم نظامی خارج از مرزهای کشور قرار گرفتند و افغانستان به‌ناچار به موقعیتی دفاعی و جنگ موضعی عقب‌نشست.

یادآوری می‌شوم که از نظر سوق‌الجیشی، مناطق کوهستانی افغانستان در جنوب، تنها چند گذرگاه محدود دارند که همه دشوارگذرند. این گذرگاه‌ها به‌وسیله رودخانه‌هایی چون کابل، سوات، توچی، کرم، گومل و ذهاب قطع می‌شوند. با دقت می‌توان گفت در این مناطق، نه امکان تعرض مؤثر وجود دارد و نه دفاع قاطع.
تنها مسیر آسان عبور، گذرگاه خیبر است که توسط جریان رود کابل ایجاد شده است. جابه‌جایی نیروهای نظامی بزرگ فقط از سه مسیر ممکن است: دره‌ی بولان، کرم و گذرگاه خیبر. این واقعیتی است که هر سه جنگ افغانستان و بریتانیا آن را تأیید می‌کنند.

نوشته های مرتبط :