از اغراق تا توهم

دسته: تحلیل
نویسنده: عباس فراسو
1403/10/26
12:36 ب.ظ
بازدید: 25

پایگاه خبری تحلیلی روایت : یکی از توهم‌های رایج و جاافتاده در میان باسواد و بی‌سواد مردم افغانستان، موقعیت جغرافیایی این کشور است. به‌صورت تاریخی به ما القا شده که افغانستان موقعیتی بسیار مهم دارد که در معادلات سیاسی، امنیتی، اقتصادی و فرهنگی جهان نقش اساسی ایفا می‌کند. به اسکندر کبیر، تهاجم اعراب، چنگیزخان، رقابت روسیه تزاری و هند بریتانیایی، جنگ سرد بین امریکا و شوروی و در نهایت رقابت کنونی امریکا و چین اشاره می‌کنیم. همه این موارد درست اند، ولی سبب شده اند که زاویه دید ما در جایی قفل شده چیزهای دیگر را نبینیم.

یکی از توهم‌های رایج و جاافتاده در میان باسواد و بی‌سواد مردم افغانستان، موقعیت جغرافیایی این کشور است. به‌صورت تاریخی به ما القا شده که افغانستان موقعیتی بسیار مهم دارد که در معادلات سیاسی، امنیتی، اقتصادی و فرهنگی جهان نقش اساسی ایفا می‌کند. به اسکندر کبیر، تهاجم اعراب، چنگیزخان، رقابت روسیه تزاری و هند بریتانیایی، جنگ سرد بین امریکا و شوروی و در نهایت رقابت کنونی امریکا و چین اشاره می‌کنیم. همه این موارد درست اند، ولی سبب شده اند که زاویه دید ما در جایی قفل شده چیزهای دیگر را نبینیم.

قصه تنها به موقعیت جغرافیایی افغانستان در معادلات جهانی و منطقه‌ای ختم نمی‌شود؛ بلکه داستان معادن گران‌بها و منابع طبیعی نیز به این روایت افزوده شده است. در سال‌های اخیر، رقابت قدرت‌های منطقه‌ای این تفکر را تقویت کرده که موقعیت افغانستان عامل اصلی بی‌ثباتی و جنگ در این کشور است. این هم درست است که عوامل خارجی همواره در بی‌ثباتی‌های افغانستان نقش مهمی داشته‌اند. این هم تاحدی درست که وجود منابع طبیعی در افغانستان موضوعی است که بسیاری کشورها تمایل به دسترسی به آن دارند. با این حال، این عوامل به‌تنهایی تعیین‌کننده اصلی توجه قدرت‌های بزرگ به افغانستان نیستند.

درست است که در روابط بین‌الملل، جغرافیایی سیاسی یا ژئوپلیتیک کشورها مهم است، اما باید نگاهی واقع‌بینانه و زمان‌محور به آن داشت تا تأکید بیش‌ازحد به گمراهی و توهم منجر نشود. در تعریف ساده، ژئوپلیتیک عبارت از تأثیر عوامل جغرافیایی بر قدرت سیاسی و روابط بین‌المللی کشورها است.

اما یادمان باشد که این تعریف انتزاعی است؛ یعنی موقعیت جغرافیایی همیشه برای کشورها اهمیت ژئوپلیتیک نمی‌آورد. بلکه تحولات بین‌المللی، رقابت‌ها و بزنگاه‌های قدرت هستند که بعضاً کشورهای خاص را مهم‌تر می‌سازند. بنابراین، ژئوپلیتیک کشورها یک پدیده سیال و در حال تغییر است که هم به عوامل ثابت مثل موقعیت جغرافیایی و منابع وابسته است و هم به عوامل سیال مثل نظام سیاسی مستقر در آن کشور و تحولات بین المللی و منطقه ای.

همچنین بخوانید: جبهه مقاومت ملی: تداوم رژیم طالبان تهدید جدی به کشورهای همسایه و منطقه است

برگردیم به اصل نکته؛ در زمان کرزی، تأکید بر موقعیت جغرافیایی افغانستان اغراق‌آمیز بود. کرزی و اطرافیانش تصور می‌کردند که امریکا هرگز افغانستان را به دلیل رقابت با چین و روسیه و حضور در این منطقه «مهم و حساس» ترک نمی‌کند. پس از سقوط، اطرافیان غنی نیز آشکار کردند که اشرف غنی به دلیل موقعیت جغرافیایی افغانستان باور نداشت که امریکایی‌ها به این سرعت خارج شوند و او را رها کنند. این موارد نشان می‌دهد که رهبران سیاسی افغانستان دچار توهم بوده‌اند.

اما این توهم کم‌وبیش در میان همه ما وجود دارد. وقتی به رسانه‌ها و تحلیل‌گران سیاسی گوش می‌دهید، بسیاری دچار این توهم هستند. بله، افغانستان معادن دارد، می‌تواند آسیای مرکزی را به جنوب آسیا و خاورمیانه متصل کند. نزدیک چین و روسیه است، یک سیاه‌چاله امنیتی و منبع خطر تروریسم تلقی می شود. اما در میان همه این عوامل، فعلا، تنها تروریسم برای جهان اهمیت دارد. رقابت چین و امریکا در جنوب شرق آسیا و پهنه بزرگتر اقتصاد جهانی متمرکز است. رقابت امریکا و روسیه در اروپای شرقی و بخش‌هایی از آفریقا و خاورمیانه جریان دارد. تعاملات میان قدرت‌های منطقه‌ای در حال تغییر است. ایران متوجه شکست‌هایش در خاورمیانه است و نگران مواد مخدر و تروریسم در افغانستان است. پاکستان نگران نفوذ هند و تروریسم در افغانستان است. هیچ‌یک از این عوامل، افغانستان را در مرکز تحولات ژئوپلیتیک میان قدرت‌های بزرگ قرار نمی‌دهد.

به عبارت دیگر، افغانستان فعلاً یکی از بزنگاه ها برای رقابت‌های جهانی نیست و در محاسبات ژئوپلیتیک قدرت های بزرگ قرار ندارد. حتا بعد از ۲۰۲۱، بزنگاه محسوسی برای قدرت های منطقه ای هم نیست، مگر این که تحولات دیگر رخ بدهد. این امر سبب شده است که طالبان به‌راحتی افغانستان را کنترل کنند و احتمالاً برای چندین سال دوام بیاورند.

همچنین بخوانید: نمایشگاه 'افغان - قزاق' در کابل برگزار شد

پس این تفکر که افغانستان هنوز مرکز توجه قدرت‌های بزرگ برای رقابت‌های ژئوپلیتیک است، یا به زودی خواهد بود، توهمی است که از تأکیدات اغراق‌آمیز بر موقعیت جغرافیایی افغانستان ناشی شده است. اهمیت ژئوپلیتیک افغانستان تابع بسیاری از عوامل سیال دیگر در روابط بین‌الملل است و یک پدیده ثابت و همیشگی نیست. بنابراین، برای اندیشیدن بهتر و رهایی از توهم، باید این اغراق تاریخی را کنار گذاشت و دیدگاه واقعبینانه تری اتخاذ کرد.

نوشته های مرتبط :