به‌بهانه‌ای درگذشتِ ادیب سلطانی

دسته: تحلیل
نویسنده: خاموش
1402/07/29
4:30 ب.ظ
بازدید: 38

پایگاه خبری تحلیلی روایت : دو-سه روز پیش می‌خواستم چیزی در گوگل جست‌جو کنم؛ در زیر نشانه‌‌ای “جست‌وجو” یا “Search” بود که به‌خبر مرگ وی برخوردم، و اندکی پس از آن، یادداشتی کوتاه و توصیف‌آمیزِ یکی از نویسنده‌گان وطن را خواندم که در آن چند سطری از نثر پارسیِ او را به‌گونه‌ای نمونه آورده بود. فارسیِ او برای من یک‌سر غریب بود، و عجیب‌. با هر سبک نگارش و نثری‌که تا کنون خوانده و دیده‌ بودم، پاک بیگانه بود. خامه‌‌ای غیرمتعارف او برای من، هرچند جالب بود و ستایش‌انگیز، لیک هم‌چنان پرسش‌‌آفرین بود و ملال‌آور. چراکه از میان آن چندسطر، هیچ نفهمیدم و چیزی درنیافتم: «من همۀ شناختهایی را که نه به برابرایستاها، بلکه فقط به مفهوم‌های پرتومِ ما از برابر ایستاها عموما می پردازند، ترافرازنده می‌نامم. دستگاهی از این مفهوم‌ها می‌بایستی فلسفۀ ترافرازنده نامیده شود. اما این فلسفه نیز به نوبۀ خود برای آغاز کار زیاده از حد است. زیرا چون چنین دانشی هم باید شناخت آناکاوانۀ پرتوم، و هم شناخت همنهادی پرتوم را کاملا در بر گیرد، تا آنجا که به آهنگ ما مربوط می شود، دارای حوزه ای است بسیار گسترده. چه، ما نیازمندیم آناکاوی را فقط تا آنجا پیش ببریم که پرهیز ناپذیرانه لازم است، تا اصل‌های همنهادی پرتوم را که تنها کار مربوط به ماست، در کل حوزۀ آن درک کنیم.»

نام شمس‌الحق ادیب سلطانی را مدّت‌ها پیش از زبان دوستی فرهیخته شنیده بودم، لیک تصویری از او ندیده بودم، و نیز سطری نخوانده‌ بودم. این‌قدر می‌دانستم- یعنی شنیده بودم- که فیلسوفی گوشه‌نشین و بی‌آوازه است، و اما بزرگ و متبحر و چیره‌دست و دانا، که پیوسته سر در کار خویش گرم می‌دارد، و نامی نمی‌جوید و شهرتی نمی‌طلبد و به‌پیش رسانه‌ها -که بسا وقت‌ها برای اهل دانشِ در پیِ آرامش و سکون و کار بنیادیِ فرهنگی، غوغای تمام‌ اند و موجب هدررفتن وقت و نیرو و دردسر- نیز جلوه نمی‌کند. بیش از آن‌که خود کتاب بنویسد، و از خویش‌تن به‌گونه‌ای مستقل اثری بر جای بگذارد، دست به‌‌برگردان آثار بزرگ و اصلیِ فلسفی می‌زند، و به‌شناساندن و تصحیح همان‌ها همّت می‌گمارد. از آن میان، کتاب بزرگ و کلفت “منطق ارسطو یا ارگانون” است که آن‌را پارسی کرده‌است.

دو-سه روز پیش می‌خواستم چیزی در گوگل جست‌جو کنم؛ در زیر نشانه‌‌ای “جست‌وجو” یا “Search” بود که به‌خبر مرگ وی برخوردم، و اندکی پس از آن، یادداشتی کوتاه و توصیف‌آمیزِ یکی از نویسنده‌گان وطن را خواندم که در آن چند سطری از نثر پارسیِ او را به‌گونه‌ای نمونه آورده بود. فارسیِ او برای من یک‌سر غریب بود، و عجیب‌. با هر سبک نگارش و نثری‌که تا کنون خوانده و دیده‌ بودم، پاک بیگانه بود. خامه‌‌ای غیرمتعارف او برای من، هرچند جالب بود و ستایش‌انگیز، لیک هم‌چنان پرسش‌‌آفرین بود و ملال‌آور. چراکه از میان آن چندسطر، هیچ نفهمیدم و چیزی درنیافتم:
«من همۀ شناختهایی را که نه به برابرایستاها، بلکه فقط به مفهوم‌های پرتومِ ما از برابر ایستاها عموما می پردازند، ترافرازنده می‌نامم. دستگاهی از این مفهوم‌ها می‌بایستی فلسفۀ ترافرازنده نامیده شود. اما این فلسفه نیز به نوبۀ خود برای آغاز کار زیاده از حد است. زیرا چون چنین دانشی هم باید شناخت آناکاوانۀ پرتوم، و هم شناخت همنهادی پرتوم را کاملا در بر گیرد، تا آنجا که به آهنگ ما مربوط می شود، دارای حوزه ای است بسیار گسترده. چه، ما نیازمندیم آناکاوی را فقط تا آنجا پیش ببریم که پرهیز ناپذیرانه لازم است، تا اصل‌های همنهادی پرتوم را که تنها کار مربوط به ماست، در کل حوزۀ آن درک کنیم.»

همچنین بخوانید: عبدالاحمد خاکسار هنرپیشه معروف کشور درگذشت

آن پرسش‌ها را با دوستی فرهیخته و با بضاعت در میان نهادم، و بیش‌وکم از توضیحات او نیز در این باب بهره بردم؛ اما بیش‌تر کنج‌وکاو شدم، و رفتم سراغ نوشته‌های بیش‌تر تا چیزی دست‌کم اجمالی و کلّی در باب او بخوانم. چون خواندم که او، افزون بر نویسنده‌گی و برگردانی و فلسفه‌پژوهی، پزشک نیز هست و مهم‌تر از آن، بر بیش‌ از ده زبان، هم‌چون: انگلیسی و آلمانی و فرانسوی و یونانی باستان و عربی و ایتالیایی و روسی و عبری و ارمنی و لاتین و پارتی و اوستایی و پارسی میانه و پارسی باستان هم‌چنان تسلط داشته است، به‌راستی زنده‌گی و شخصیّت او را برای برای هر انسانِ “دانش‌جو” -به معنای دقیق آن-، رشک‌آور و حسرت‌‌‌‌‌انگیز یافتم، و با خویش‌تن گفتم، درگذشت چنین انسانی، چرا مایه تاسف و اندوه باشد؟ مرگ برای انسانی، با چنین حیاتِ پُربار و برکت، به‌هیچ‌روی، باک و دلهره‌ای ندارد. برای آن‌هایی‌که عطش دانش دارند و در پیِ زنده‌گیِ ارزش‌مند و با معنایِ علمی‌‌اند که غبطه می‌انگیزد و شرمنده‌گی به‌پیش وجدان می‌آورد؛ اما خود چه‌بسا آن‌را با جبین گشاده و چهره‌ای خندان پذیرا شود، و هم‌چون مرحله‌ای عادی و طبیعی پای بدان بنهد و خویش‌تن را با آرامی تمام و طمانینه بسیار، بی‌هیچ آه و دریغ و فسوسی به‌دستان آن بسپارد. چه، ما در این جهان، به‌مسافرانی ماننده‌ایم که با دررسیدنِ “مرگ” سفر ما پایان می‌یابد، و البته سرمایه‌ و متاعِ ما در آن سفرِ کوتاه و زودگذر، عُمر عزیزی‌است که گویی هم‌چون خواب و به‌سان خیال و شتابان‌تر از آب و تیزتر از باد می‌گذرد. پس مهم چیست؟ مهم آن است ما با آن سرمایه(عُمر) خویش، چه می‌کنیم و چه می‌اندوزیم و از آن در کدامین راه کار می‌گیریم و و در آرزوی برآوردن کدامین هدف و آرمان از آن مایه می‌گذاریم. مهم این است، نه گذشتن و آمدن مرگ و آن‌گاه، خاک‌شدن و خاطره‌گشتنِ آدمی که امری‌است طبیعی و قطعی و حتمی، و استثنایی هم نمی‌پذیرد. به‌سخن مشهور: مهم آن نیست که آدمی چه‌قدر عُمر می‌کند و در این دنیا می‌زید، مهم آن است که با آن چه می‌کند.
نکته‌ای دیگری که در باره‌ای “دانش‌‌طلبیِ” او ممکن است برای هر تشنه و طلب‌کارِ دانایی جذاب و جالب و الهام‌بخش و انگیزه‌آفرین بیافتد، شیوه‌ای یادگیری و فراگیری زبان‌های فرانسوی و انگلیسی باشد. گفته می‌شود، او این دو زبان مهم را به‌گونه‌ای شخصی و بی‌آن‌که پشت‌‌گرم به‌‌ راه‌نمایی و پشتی‌بانیِ آموزگاری باشد، آموخته است. فرانسوی را در کودکی با خواندن کتاب و انگلیسی را از طریق رادیو بی‌بی‌سی.

همچنین بخوانید: روزالین کارتر، بانوی اول پیشین امریکا و همسر جیمی کارتر در ۹۶ سالگی درگذشت

دست‌کم، من با خواندن این- که دعوای دانش‌جویی دارم و هوسِ دانایی- به‌پیش خویش خجل شدم و آن‌گاه “شرم” بر خویش گفتم که در این جهانِ ده‌کده‌سان که به‌برکت پیش‌رفت‌های فن‌آوری “آموزش” نیز همانند چیزهای بسیار دیگر به‌مراتب بیش‌تر از پیش سهل‌تر و ساده‌تر گشته، و نیز ضرورتِ دانستن زبان‌‌ خارجی بیش‌تر شده‌است، هم‌چنان در زبان مادری فرومانده‌ام، و اگر نیز، زبانی دیگری را بیش‌وکم می‌دانم، آن‌هم نه آن مایه است که بتوان بدان دل‌خوش بود.
به‌هرحال، مرگِ برای او همانندان او پیش‌آمدی دردآور نیست، و بلکه نمی‌بایست. مرگ و پایان‌یافتنِ زنده‌گی برای کسانی دردآور است که راهی نمی‌روند یا نمی‌یابند و نیرو‌ها و گوهرهای وجودی خویش‌تن به‌بیهوده از کف می‌‌بازند و به‌سخن حافظ “عُمر به‌بی‌‌حاصلی و بوالهوسی” سر می‌کنند.

میر شمس‌الدّین ادیب سلطانی، دکترای پزشکی از دانشگاه تهران داشت، و مترجم و نویسنده و فلسفه‌پژوه ایرانی بود. نزدیک به‌یک‌سدّه بر روی این کره‌ای آبی‌-خاکی زیست و نفس‌ کشید، و در سن نود دو(۹۲) ساله‌گی چشم از جهان فروبست و بمرد. ادیب سلطانی، آثار متعددی به‌گونه‌ای ترجمه و تالیف به‌یادگار نهاد:

تألیف‌ها: پژوهشی در پیرامون مسئلهٔ تصمیم در منطق: طرح چند خوارزمیک تحلیلی-معنایی، درآمدی بر چگونگی‌یِ شیوهٔ خطِّ فارسی، راهنمای آماده ساختن کتاب: برای مؤلّفان، مترجمان، ویراستاران، کتابداران، ناشران، چاپخانه‌ها و دوستداران کتاب، رسالهٔ وین: بازنمود و سنجش مکتب فلسفی تحصل‌گروی منطقی یا آروین‌گروی منطقی حلقهٔ وین، و به‌انگلیسی:
– The Question of the Left and Its Future: Notes of an Outlooker.
– Topics in Decision Problem.
هم‌چنین، ترجمه‌هایی او عبارت‌اند از:
منطق ارسطو(اُرگانون)، رساله‌ای منطقی-فلسفیِ لودیگ ویت‌گنشتاین، جستارهای فلسفی از برتراند راسل، سنجش خرد ناب از ایمانوئل کانت، سوگ‌نمایش هملت شاهپور دانمارک، بنیادهای منطق نگریک و بودن و نبودن: تک‌گفتار هملت در سوگنامهٔ هملت شاهپور دانمارک سرودهٔ ویلیام شیکسپیر.

همچنین بخوانید: روزالین کارتر، بانوی اول پیشین امریکا و همسر جیمی کارتر در ۹۶ سالگی درگذشت

نوشته های مرتبط :