انسان افغانستانی گرفتارشده در لحظه‌ی ناامیدی محض کافکایی

دسته: تحلیل
نویسنده: رحیم‌الله خراسانی
1403/09/10
11:13 ق.ظ
بازدید: 10

پایگاه خبری تحلیلی روایت : ما نیازمندی نقدی هستیم در سطح روشنفکری و اندیشمندانه که ویرانگر باشد، به زندگی و به بودن انسان افغانستانی در این جهان اصالت دهد، زندگی را از نو برایش بیافریند و چیزی تازه ای در زندگی اش خلق کند. درست جا و نقطه ای را ویران کند و چیزی نوپدیدی برایش بیافریند که کیرکهگارد می گفت اگر به انسان ناامید که در لحظه‌ی ناامیدی محض قرار دارد بگویید که تو داری با این وضعیت خودت را از میان می بری، بگوید آه، درد من نیز همین است که نمی توانم خودم را از میان ببرم.

حس می کنم ما نیازمند نقدی هستیم که بنیاد برافکن باشد. همانی که اندیشه کریتیکال و انتقادی می نامندش. یعنی نقد همچون نقد و یکسره رادیکال و بنیاد برافکن و ویرانگر و فراتر از امر رایج نقد که از روشنفکر تا عوام در افغانستان به آن دچار اند که به آن می شود نقد کمونسینس یا عامیانه گفت.
ما نیازمندی نقدی هستیم در سطح روشنفکری و اندیشمندانه که ویرانگر باشد، به زندگی و به بودن انسان افغانستانی در این جهان اصالت دهد، زندگی را از نو برایش بیافریند و چیزی تازه ای در زندگی اش خلق کند. درست جا و نقطه ای را ویران کند و چیزی نوپدیدی برایش بیافریند که کیرکهگارد می گفت اگر به انسان ناامید که در لحظه‌ی ناامیدی محض قرار دارد بگویید که تو داری با این وضعیت خودت را از میان می بری، بگوید آه، درد من نیز همین است که نمی توانم خودم را از میان ببرم.
بدترین درد، دردی است که انسان ها در اوج ناامیدی ناتوان از بین بردن خود هستند.
جامعه افغانستان در همین لحظه‌ی محض ناامیدی قرار دارد و بزرگترین و کانونی ترین دردشان اینست که ناتوان از میان بردن خود هستند.
برای همین حس می کنم ما نیاز داریم که هستی به اسم انسان ناامید که در از میان بردن خود ناتوان است، در لحظه‌ی که اکنون در این سرزمین ممکن شده است، بتوانیم این «ناتوانی در از میان بردن خود» را ویران کنیم که چیزی نو و یک خلق نوپدیدی در زندگی را بودش دهیم.
زندگی خیلی روشن خودش را به ما به تمام معنا بیان کرده است. خیلی روشن می‌گوید من نکبتم، من پلشتی ام، من بلاهت ام، من دیو و هیولایم.
مثل اینکه کسی در نیمه شب ها کابوس و یا خواب آشفته‌ای ببیند و نتواند از خواب بپرد و بیدار شود.
گاهی انسان می انگارد که زندگی اش همین اکنون متوقف شود جای برای نگرانی آن نیست و اساساً پذیرفتنی است.
بنابراین در زمانه و لحظه ای زندگی می کنیم که امید، عشق، معنا، عدالت و آزادی دود شده است و به هوا رفته است.
این را نیز می دانیم که جهان سخت است، جهان بی اعتنا است و جهان بی پروا است نسبت به رنج انسان‌هایی که در این جهان پرتاب شده اند. این جهان بیشترین سختی، بی پروایی و بی اعتنایی اش را در جا و مکانی نشان می دهد که آنجا خشونت است، تبعیض است و بهره کشی است. این سه پدیده‌ی جانکاه در هر نقطه ای از جهان ظهور کند، آنجا امکان زیستن و زندگی ناتوانستنی می شود. یا به تعبیر آدورنو زندگی دیگر زنده نیست.
نیچه از آن به عنوان زمانه‌ی نهلیسم یاد می کند. در زبان فارسی هیچ_انگاری را پیش برنهش واژه نهیلیسم کرده اند. اگر چه نیچه نهیلیسم را یکی از بن_پاره های درونماندگار مدرنیته و در مرکز قرار گرفتن انسان به جای خدا و فرسایش ارزش های دینی و مرگ خدا می داند.
بر بنیاد این ایده ی نیچه‌یی این عصر (جهان مدرن) عصر نهیلیسم و جاکندگی و بی پناهی انسان می باشد.
اما امروزه این سخن نیچه و این بی پناهی و بی ریشگی و افتادگی انسان افغانستانی درست و دقیق رهاورد همین عصر یعنی جهان مدرن است. این عنصر به اسم نهیلیسم در زشت ترین و ناپسندترین چهره، خودش را به روی انسان افغانستانی می‌کوبد.
درست است که انسان جامعه افغانستانی بانگ برنمی دارد و نمی گوید که لعنت به این زمانه و نفرین به این زندگی، بلکه خاموشانه و در سکوت در فضای سمی آن می زید و آنرا در ذره ذره ای لحظه های زندگی اش حس می کند و می داند که این هیولای به اسم زندگی ساکت و خاموش ذره ذره وجودش را از درون می خورد و در کام نابودی می کشاند.
اگر کسی از شما بپرسد که نهیلیسم چیست؟ شما برایش بگوید به جامعه افغانستان نگاه بکن و به احساس یک افغانستانی گوش بده که مصداق و معنای نهیلیسم را بهتر از کلاس های درسی فلسفه در دانشگاه ها می دانید و پی می برید.
بنابراین در زمانه و در عصر نهیلیسم زندگی می کنیم و در آن لحظه ی محض کافکایی و صادق هدایتی زندگی می‌کنیم که انگار راهی جز اتانازی چیزی دیگری پیش روی ما باقی نمی گذارد، همان کاری که صادق هدایت در پیش گرفت. یعنی آنجای که وحشت زندگی بیشتر از وحشت مرگ است. اتانازی یا مرگ آسان و یا از میان بردن انسان از سر دلسوزی یکی از نسخه های است که صادق هدایت، این نسخه را در فراپیش انسانها گذاشت. خود صادق هدایت هم نیز طبق این نسخه عمل کرد و خودش را از دست زندگی رها کرد. اما در این میان کافکا هیچ نسخه ای برای رهایی از این ایستار پیش برنمی گذارد. فقط در جای در وصف این ایستار می گوید که این وضعیت ناامیدی محض در واقع ویرانی جهان انسانی است. او می گوید که اگر در ویرانه زندگی می کنیم، بایست دو دست داشته باشیم، دستی که نگذارد ما خودکشی کنیم و دست دیگری که این ویرانه و این جهان ویران را بسازد و آباد کند. برای همین او باور داشت که در چنین موقعیت ها، انسان ها هم مرده ی واقعی هستند و هم زنده ی واقعی.

همچنین بخوانید: فرزاد منصوری تکواندوکار افغانستانی، نایب قهرمان مسابقات تکواندوی آزاد بلجیم شد

اما کافکا بررغم این گفتارش در مورد ناامیدی محض میگوید که «شبی نبوده که به خودکشی فکر نکرده باشم. همیشه با همین تردید میان دو گزینه یعنی، زندگی کردن یا زندگی نکردن درگیر بودم.» اما او برای زندگی کردن و زنده ماندن کوشش توان فرسای می کرده است. به قول خود او که می گوید: «خوب نیستم، با تلاشی که می‌کنم تا به زندگی بچسبم، می‌توانستم اهرامِ مصر را برپا سازم.»
سخن پل ریکور است که می گوید: بزرگترین درد ما اینست که ما هر روز میل به زیستن را از دست می دهیم. هر صبح زمانی که از خواب برمی خیزیم. فکر ما درگیر اینست که دوباره بیدار شویم و برخیزیم و به این زندگی ادامه بدهیم یانه؟
من تصورم اینست که زمانیکه انسان افغانستانی هر صبح از خواب برمی خیزد میل و رانه ی برای زندگی کردن را در دستگاه هستی اش را از دست داده است. چون به قول کیرکهگارد ناتوان از میان بردن خود است و این رانه ی بقا است که نمی گذارد به نابودی خود دست بزند. برای همین از سری اجبار برمی خیزد. یعنی، عامل اجبار و رانه ای بقا آن را وامی‌دارد که برخیزد و به زیستن ادامه دهد. انسانی افغانستانی از خواب برمی خیزد و میل دارد به قول کافکا «دوباره بخوابد و در مواجهه با پلشتی ها، نکبت ها و بلاهت ها زندگی قرار نگیرد. در خواب است که رویاهای شیرین را می شود دید و در بیداری جز مواجهه دلهره آور با فاجعه ای که جهان اجتماعی اش را در چنگ گرفته است» جز کابوس های نیمه شب ها در بیداری و واقعیت چیزی دیگری نمی شود، دید» یا به قول رومن رولان «چه خوب بود که آدمی می‌توانست وقتی درد و مصیبتی دارد ماه‌ها بخوابد و چندین ماه بعد آسوده و تازه نفس از خواب برخیزد‌؛ اما هیچ‌کس نمی‌تواند چنین کاری بکند. باید بیدار ماند و درد کشید و با دردهای خود کنار آمد.»
دیرزمانیست که زندگی انسان افغانستانی با گریه آغاز می شود و با گریه ادامه پیدا می کند و با گریه پایان می آبد. به سخن سارتر «زندگی که با گریه آغاز شود، با گریه ادامه یابد و با گریه پایان یابد اساساً فاتحه این زندگی را در میانه اش باید خواند.»
یکی از راه های که می شود بر این وضعیت چیرگی پیدا کرد، پناه آوردن به هنر است و نه علم. به قول نیچه اگر هنر نبود، حماقت که به عنوان یکی از بن_پاره های درون ماندگار این جهان است، انسان را می کشت و آنرا دو پاره می کرد.
غایت علم درگیر در مسئله شناخت است. اما غایت هنر و ادبیات درگیر در مسئله بودن و امر اگزیستانسیال و مسئله وجودی انسان در جهان است.
مسئله شناخت از دیر باز در فلسفه و علم مطرح بوده است. تا پیش از سقراط مسئله بودن و مسئله وجودی و اگزیستانسیال انسان وجود داشته است. اما با آمدن سقراط و درافکندن این گذاره ای که خودت را بشناس، مسئله وجودی و بودن به حاشیه می رود. از سقراط، افلاتون، ارستو تا فیلسوفان مدرن مثل دکارت، کانت، هگل و تا هوسرل، مسئله شان مسئله شناخت اند. مسئله «بودن» برای این فیلسوفان یا مطرح نبوده است و یا کمتر به آن توجه کرده اند. با آمدن نیچه و هایدگر این مسئله بودن دگربار اهمیت پیدا می کند و در کانون توجه و پژوهشی اکثر فلاسفه پس از او قرار می گیرد.
مسئله بودن، مسئله من کیستم؟ است که در کادر ایستار وجودی انسان یعنی به ایستار اگزیستانسیال انسانی برمی گردد.
این جدایش میان بودن و یا من کیستم؟ و شناخت را می توانیم در پرسش های بنیادین هوسرل و هایدگر بوضوح ببینیم.
جستار بنیادین هوسرل این است که من چگونه می دانم، آنچه را که می دانم؟ جستار بنیادین هایدگر اینست که من چگونه هستم، آنچه که هستم؟
جستار عشق، امید، معنا، ایمان در واقع موضوع جستار اگزیستانسیال انسانی و به سخن دیگر به اصالت هستی انسان بر می گردد.
امروزه در افغانستان آنچه که مسئله دار و پرابلماتیک شده است، مسئله بودن انسان و مسئله معنا، عشق، امید و ایمان است که موضوع جستارهای فلسفه هستی گرایی و جامعه شناسی احساس می باشد.
در چنین ایستاری و یا لحظه ی محض کافکایی و موقعیت که امید و خرسندی وجود ندارد، ادبیات و هنر می تواند پناهگاه این انسان های ناخرسند و ناامید از زندگی شود. به قول مصطفی مهرآیین جامعه شناس ایرانی، «بیشتر مسائل وجودی انسان را ما نه در علم بلکه در هنر و ادبیات پیدا می کنیم. برای همین می توانیم بگویم که هنرمندان پدیدارشناسان واقعی اند. چون جهان هنر و ادبیات به قول هارنت، جای ضبط انسان است.» برای همین ماریوس بارگاس یوسا در کتاب چرا ادبیات؟ می گوید: «ادبیات برای آنانی که به آنچه دارند، خرسندند، برای آنانی که از زندگی – بدان گونه که هست – راضی‌اند، چیزی ندارد که بگوید. ادبیات، خوراک جان‌های ناخرسند و عاصی است. زبان رسای ناسازگاران و پنا‌هگاه کسانی است که به آنچه دارند، خرسند نیستند. انسان به ادبیات پناه می‌آورد تا ناشادمان و ناکامل نباشد.
ادبیات، تنها به‌ گونۀ گذرا، این ناخشنودی‌ها را تسکین می‌دهد، اما در لحظه‌های جادویی و در همین لحظات گذرای تعلق حیات، توهم ادبی ما را از جا می‌کند و به‌ جایی فراتر از تاریخ می‌برد و ما بدل به‌ شهروندان سرزمین بی‌زمان می‌شویم ـ نامیرا می‌شویم.»
شادی غایت زیست انسان است. ما در ادبیات در واقع می توانیم این شادمانی و جشن و برکت را دربیابیم. به سخن سوزان سونتاک «اگر ادبیات را دوست دارم برای آن است که ادبیات امتداد همدردی من با ضمیرهای دیگر، قلمروهای دیگر، آرزوهای دیگر و کلمات دیگر است. ادبیات عین خودآگاهی است، تردید است و ندای وجدان باریک بین و نکته سنج است. ادبیات افزون بر اینها آواز است، بداهه است جشن است، برکت است.»
بنابراین در عصر سلطهٔ فورم های بنیادگرایی دینی از یکسو، ناسیونالیسم افغانی از سوی دیگر و بنیادگرایی سرمایه داری نیولیبرال از دیگر سو انسان افغانستانی را خرد می کند و فشار می آورد و آنرا در موقعیت محض کافکایی برمی گذارد. پس با این حساب نمی توانیم بگویم که در چنین ایستاری ادبیات رهایی بخش است؟ نه اینکه بگویم ادبیات تنها راه رهایی است، بلکه یکی از راه های آن نمی تواند باشد؟ یا به سخن سارتر « ادبیات ، شاید نتواند جلوی جنگ و خونریزی را بگیرد، شاید نتواند از مرگ یک کودک جلوگیری کند، ولی می‌تواند کاری کند که دنیا به آن فکر کند.» بر این پایه نمی توانیم با ادبیات با این سه فورم که از خون و از انرژی حیاتی انسان افغانستانی برای ادامهٔ بقا خود می خورد و می نوشد بجنگیم و به مصاف آنها برویم.