‏قوم و ملت از منظر ماکس وبر؛ تأویل بر جامعه در حال گذار از سنت

دسته: اجتماعی, فرهنگی, هویت
نویسنده: احسان کاوه
1403/06/22
11:03 ق.ظ
بازدید: 113

پایگاه خبری تحلیلی روایت : ماکس وبر، یکی از برجسته‌ترین جامعه‌شناسان قرن بیستم، مفاهیمی اساسی در زمینه‌های جامعه‌شناسی سیاسی و هویت اجتماعی ارائه کرده است. یکی از این مفاهیم که همچنان اهمیت خود را در جوامع مدرن حفظ کرده است، تفاوت بین “قوم” و “ملت” است. وبر این تفاوت را به‌طور کوتاه و موجز بیان می‌کند: «قوم جمعیتی است دگر تعریف‌گر و ملت جماعتی است خودتعریف‌گر». این جمله نه‌تنها یک تمایز مفهومی میان قوم و ملت را بیان می‌کند، بلکه پرسش‌های عمیقی درباره هویت، سیاست و تحولات اجتماعی در جوامع در حال گذار از سنت‌ها مطرح می‌کند.

ماکس وبر، یکی از برجسته‌ترین جامعه‌شناسان قرن بیستم، مفاهیمی اساسی در زمینه‌های جامعه‌شناسی سیاسی و هویت اجتماعی ارائه کرده است. یکی از این مفاهیم که همچنان اهمیت خود را در جوامع مدرن حفظ کرده است، تفاوت بین “قوم” و “ملت” است. وبر این تفاوت را به‌طور کوتاه و موجز بیان می‌کند: «قوم جمعیتی است دگر تعریف‌گر و ملت جماعتی است خودتعریف‌گر». این جمله نه‌تنها یک تمایز مفهومی میان قوم و ملت را بیان می‌کند، بلکه پرسش‌های عمیقی درباره هویت، سیاست و تحولات اجتماعی در جوامع در حال گذار از سنت‌ها مطرح می‌کند.
وبر قوم را به‌عنوان گروهی از افراد تعریف می‌کند که هویت آن‌ها از بیرون توسط دیگران تعریف می‌شود. در این مفهوم، قومیت بیشتر یک ساختار اجتماعی است که بر اساس ویژگی‌هایی همچون نژاد، زبان، مذهب یا سنت‌ها شکل می‌گیرد. این هویت بیرونی می‌تواند به‌وسیله نخبگان سیاسی، گروه‌های رقیب یا حتی دولت‌ها تعریف شود، بدون این‌که لزوماً خود اعضای آن قوم به این هویت پایبند باشند. در مقابل، ملت از نظر وبر جماعتی است که خودتعریفی دارد. این بدان معناست که اعضای ملت به‌صورت فعالانه به ساختن و تعریف هویت ملی خود می‌پردازند. آن‌ها با تأکید بر تاریخ مشترک، زبان، فرهنگ و اراده جمعی برای داشتن دولتی مستقل، به این تعریف دست می‌یابند. در واقع، ملت یک پروژه سیاسی-اجتماعی است که نیازمند توافق و مشارکت فعالانه اعضای آن است.

قوم به‌عنوان یک هویت دگرتعریف‌گر: در جوامع سنتی یا در حال گذار از سنت، قومیت بیشتر به‌عنوان یک برچسب بیرونی و تحمیلی عمل می‌کند. در این جوامع، مردم اغلب بر اساس ویژگی‌های غیرارادی همچون نژاد، زبان یا مذهب دسته‌بندی می‌شوند و این دسته‌بندی‌ها معمولاً توسط نخبگان سیاسی یا قدرت‌های خارجی انجام می‌گیرد. برای مثال، در بسیاری از جوامع استعماری، قومیت به‌عنوان ابزاری برای تسلط و کنترل مردم به‌کار گرفته شد. استعمارگران گروه‌های قومی مختلف را بر اساس زبان یا نژاد به‌صورت مصنوعی جدا کرده و به آن‌ها هویت‌های خاصی نسبت دادند. در این چارچوب، قومیت نه به‌عنوان یک هویت خودخواسته، بلکه به‌عنوان یک هویت تحمیلی و برساخته بیرونی عمل می‌کند. افراد یک قوم ممکن است حتی از هویت مشترک خود آگاه نباشند یا ارتباط نزدیکی با سایر اعضای قوم نداشته باشند. به‌عبارت‌دیگر، قومیت بیشتر به‌عنوان یک سازه اجتماعی است که بر اساس تمایزگذاری از دیگران شکل می‌گیرد و کمتر به توافق و مشارکت اعضای خود نیاز دارد.

ملت به‌عنوان یک هویت خودتعریف‌گر: از سوی دیگر، ملت جماعتی است که بر اساس خودتعریفی شکل می‌گیرد. این خودتعریفی نیازمند مشارکت فعالانه اعضای آن در فرآیند ساختن هویت مشترک است. در واقع، ملت به‌عنوان یک پروژه ملی، به اراده و خواست مردم برای داشتن دولتی مستقل و حاکمیت مشترک وابسته است. مردم یک ملت نه‌تنها باید هویت ملی خود را بر اساس تاریخ، زبان و فرهنگ مشترک تعریف کنند، بلکه باید به‌صورت فعالانه در این فرآیند شرکت کنند و به آن تعهد داشته باشند.

در جوامع در حال گذار از سنت، این فرآیند خودتعریفی می‌تواند به‌عنوان یک گذار از قومیت به ملت‌گرایی تعریف شود. به‌عبارت‌دیگر، مردم از هویت‌های قومی خود که بیشتر بر اساس تمایزگذاری و دگرتعریف‌گر هستند، فاصله می‌گیرند و به‌سوی ساختن یک هویت ملی بر اساس خودتعریفی حرکت می‌کنند. این حرکت به‌سمت خودتعریفی ملی معمولاً همراه با تحولات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی است که امکان مشارکت فعالانه‌تر مردم در تعیین سرنوشت خود را فراهم می‌آورد.
یکی از ویژگی‌های مهم جوامع در حال گذار از سنت، حرکت به‌سمت مدرنیته و تغییرات اجتماعی است که هویت‌های جمعی و فردی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در این جوامع، گذار از قومیت به ملت‌گرایی معمولاً همراه با شکل‌گیری تفکر انتقادی و روشنگری است. روشنگری به‌عنوان جنبشی فکری که بر اهمیت عقلانیت، آزادی و خودمختاری تأکید دارد، نقش مهمی در تقویت خودتعریفی ملی ایفا می‌کند.
در جوامع سنتی، هویت‌های جمعی اغلب بر اساس سنت‌ها، باورها و ارزش‌های قدیمی تعریف می‌شوند که کمتر مورد پرسش و نقد قرار می‌گیرند. اما با شکل‌گیری تفکر انتقادی و روشنگری، مردم به پرسش از این هویت‌ها و ساختارهای اجتماعی می‌پردازند و به‌دنبال ایجاد تغییرات اجتماعی و سیاسی هستند. این تغییرات معمولاً با حرکت به‌سمت یک هویت ملی خودتعریف‌گر همراه است که بر اساس توافق و مشارکت جمعی شکل می‌گیرد.
با این حال، گذار از قومیت به ملت‌گرایی در جوامع در حال توسعه با چالش‌های فراوانی مواجه است. یکی از این چالش‌ها، ادامه حضور هویت‌های قومی قوی است که بر اساس تمایزگذاری و برچسب‌های بیرونی شکل گرفته‌اند.

این هویت‌های قومی معمولاً در برابر تلاش‌ها برای ساختن یک هویت ملی مشترک مقاومت می‌کنند و این مقاومت می‌تواند به تفرقه و نزاع‌های قومی منجر شود.

علاوه بر این، دولت‌های استبدادی در بسیاری از جوامع در حال توسعه، به‌جای حمایت از فرآیندهای خودتعریفی ملی، از قومیت به‌عنوان ابزاری برای کنترل و سرکوب مردم استفاده می‌کنند. این دولت‌ها معمولاً با تحریک تضادهای قومی و تقسیم مردم بر اساس هویت‌های قومی، از ایجاد یک ملت مشترک و خودتعریف‌گر جلوگیری می‌کنند. در این شرایط، فرآیند خودتعریفی ملی نیازمند تلاش‌های بیشتری برای تقویت تفکر انتقادی و ایجاد بسترهای دموکراتیک است.
تعریف ماکس وبر از قوم به‌عنوان یک هویت دگرتعریف‌گر و ملت به‌عنوان یک هویت خودتعریف‌گر، به ما امکان می‌دهد تا به‌طور عمیق‌تری به تحولات اجتماعی و سیاسی در جوامع در حال گذار از سنت نگاه کنیم. در این جوامع، گذار از قومیت به ملت‌گرایی معمولاً همراه با شکل‌گیری تفکر انتقادی و روشنگری است. با این حال، این فرآیند با چالش‌های فراوانی مواجه است که نیازمند تلاش‌های بیشتری برای تقویت خودمختاری و مشارکت مردم در ساختن هویت ملی است.

برای مطالعه بیشتر ؛
۱. ماکس وبر: اقتصاد و جامعه
۲. مامدانی: شهروند و رعیت