چگونه در نماز حضور دل داشته باشیم؟

دسته: تحلیل
نویسنده: حسیب‌الله ولی‌زاده
1403/04/18
10:56 ق.ظ
بازدید: 34

پایگاه خبری تحلیلی روایت : ادای نماز در جایی که آدم چیزی را می‌‌بیند و یا سخنانی و صدای‌های را می‌شنوند، سبب غفلتِ دل در نماز می‌گردد و حواس را در نماز پرت می‌کند؛ چون دل پیروِ چشم و گوش است و هرچه چشم ببیند و گوش بشنوند در دل تأثیر می‌کند. راهِ درمان و گریز از حواس‌پرتی در نماز این است که، آدم در جایی نماز بخواند که هیچ آوازی نشوند و هیچ‌‌ چیزی را که حواس را پرت می‌کند، نبیند. اگر جای تاریکی را برای ادای نماز انتخاب نماید، خوب‌تر و بهتر است و اگر چنین جایی وجود ندارد، چشم بسته نماز بخواند. زاهدان و عابدان برای ادای نماز جای خاصی داشته‌‌اند. به عنوان نمونه؛ می‌توان اتاقی را به عنوان نمازخانه و عبادت‌گاه برگزید و در آن باحضور دل به عبادت پرداخت.

امام محمد غزالی در باب نماز و پس از بیان حقیقت و روح نماز در این مورد می‌نویسد:« بدان که غفلتِ دل اندر نماز به دو سبب باشد؛ یکی از ظاهر بود و یکی از باطن.»
حضرت امام باور دارد که غفلتِ دل در نماز دو سبب دارد؛ سبب ظاهری و سبب باطنی.

سبب ظاهری غفلتِ دل در نماز

امام غزالی می‌گوید:« اما آنچه ظاهر بود، آن باشد که نماز جایی کند که هرچیزی همی بیند یا همی شنوند که دل بدان مشغول همی شود و دل تبع [پیرو] چشم و گوش باشد. و علاج این، آن باشد که نماز جایی کند که هیچ آواز نشنود – و اگر جایی تاریک بود بهتر باشد – یا چشم برهم نهد.[ چشم بسته نماز بخواند] و بیشتر عابدان، عبادت را خانه‌ای ساخته اند خُرد و تاریک؛ که اندر جای فراخ، دل پراکنده باشد.»

ادای نماز در جایی که آدم چیزی را می‌‌بیند و یا سخنانی و صدای‌های را می‌شنوند، سبب غفلتِ دل در نماز می‌گردد و حواس را در نماز پرت می‌کند؛ چون دل پیروِ چشم و گوش است و هرچه چشم ببیند و گوش بشنوند در دل تأثیر می‌کند. راهِ درمان و گریز از حواس‌پرتی در نماز این است که، آدم در جایی نماز بخواند که هیچ آوازی نشوند و هیچ‌‌ چیزی را که حواس را پرت می‌کند، نبیند. اگر جای تاریکی را برای ادای نماز انتخاب نماید، خوب‌تر و بهتر است و اگر چنین جایی وجود ندارد، چشم بسته نماز بخواند. زاهدان و عابدان برای ادای نماز جای خاصی داشته‌‌اند. به عنوان نمونه؛ می‌توان اتاقی را به عنوان نمازخانه و عبادت‌گاه برگزید و در آن باحضور دل به عبادت پرداخت.

سبب باطنی غفلتِ دل در نماز

امام غزالی می‌نویسد:« سبب دوم از باطن بود، و آن اندیشه و خاطرِ پراکنده باشد. و این دشوارتر و صعبت‌تر است. و این از دو گونه باشد: یکی از کاری بود که وقتی[لحظه‌ای] دل مشغول دارد. و تدبیر آن بود که پیشتر [از نماز] آن کار تمام کند و دل فارغ گرداند، آن‌گاه نماز کند.[ نماز بخواند] و برای این رسول خدا (ص) گفت: چون طعام و نماز فراهم رسند،[ نان آماده باشد و وقت نماز رسیده باشد] پیشتر[اول‌تر] طعام بخورید. و هم‌چنین اگر با کسی سخنی دارد باید که پیشتر سخن گوید و دل از آن اندیشه خالی کند. دیگر نوع اندیشهٔ کاری باشد که به یک ساعت تمام نشود، یا خود اندیشهٔ پراکنده باشد که بر دل وی غالب شده‌است به عادت؛ و علاج این آن بود که دل به معانی ذکر و قرآن که می‌خواند همی دارد و معنای آن همی اندیشد، تا بدین اندیشه آن ‌را دفع کند. و این تسکین کند اندیشه را، اگر سخت غالب نبود و شهوت آن کار قوی نباشد. و اگر شهوت قوی باشد، اندیشهٔ آن بدین دفع نیفتد.[ دفع نشود] تدبیر کند تا مسهلی خورد، تا مادت علت [ریشهٔ بیماری] را از باطن قمع کند.[ از بیخ بکَند] و این مسهل آن بود که به ترک آن چیز – که اندیشه از آن است – بگوید، تا برهد.[ آن چیز را ترک کند تا رهایی یابد] و اگر نتواند از این اندیشه نرهد، نماز وی همیشه آمیخته بود با حدیث نفس.»

دومین سبب غفلتِ دل در نماز ، ذهن و حواس پراکنده و پرت می‌باشد. این سبب نیز به دو بخش تقسیم می‌‌گردد:
بخش اول: دل‌مشغولی‌ها و گرفتاری‌های مؤقتی است. چارهٔ این، آن است که آدم نخست آن دل‌مشغولی و گرفتاری را انجام بدهد و سپس نماز بخواند. به عنوان نمونه؛ اگر با کسی سخنی دارد نخست با او سخن بگوید و سپس نماز بخواند. اگر همزمان نان آماده‌است و وقت نماز نیز فرا رسیده‌است، نخست نان بخورد و سپس نماز بخواند.
بخش دوم: دل‌مشغولی‌های‌است که به یک ساعت تمام نمی‌شود، بلکه زمان‌گیر است. در کنار این‌ هم‌چنان برخی افکاری است که عادتا دل را مشغول می‌سازد و این دل‌مشغولی‌ها به عادت شخص تبدیل گردیده‌است. راه درمان این، آن است که در هنگام نماز به معانی قرآن و اذکار فکر کند و با اندیشیدن و تدبر در آیات قرآنی و اذکار این افکار را دفع نماید. این درمان در صورتی سودمند است که شهوت این افکار غالب و قوی نباشد. اگر شهوت این افکار قوی و غالب باشد برای تسکین آن نیاز به تسهیل‌کننده‌ای است، تا ریشهٔ بیماری را خشک نماید. این تسهیل‌کننده، ترک و رهایی همان چیزی است که آدم را به خود مشغول می‌‌سازد و باعث ایجاد چنین افکار و حواس‌پرتی‌ها می‌شود. اگر کسی نتواند، از این افکار خود را برهاند، نماز وی همیشه آمیخته با حدیث دل و غفلت باشد.
هم‌چنان امام غزالی برای کسب حضور دل در نماز پیشنهاد می‌کند، تا آدم بسیار نماز نفل بخواند؛ چون نوافل جبران فرایض است.

یادداشت : جهت رفع ابهام برخی‌ واژه‌ها معانی آن‌را داخل [] نوشته‌ام.

منبع : کیمیای سعادت، امام محمد غزالی، ج. ۱ ص.۱۷۱- ۱۷۳

نوشته های مرتبط :