افراط در برابر افراط(ملاحظات بر یادداشت‌های اخیر دکتر صاحب عمر جویا و استاد نور الهدا فرزام)

دسته: تحلیل
نویسنده: حسیب‌الله ولی‌زاده
1403/04/14
11:23 ق.ظ
بازدید: 98

پایگاه خبری تحلیلی روایت : مسیر اعتدال و میانه‌روی مسیر و خط باریک است. این خط در وسط خطِ افراط و تفریط قرار دارد و شناسایی آن دشوار به‌نظر می‌رسد. بسیاری اوقات، زیر نام اعتدال در پرتگاه افراط و یا تفریط سقوط می‌کنیم و می‌پنداریم که در خط اعتدال قرار داریم. تلاش نماییم، به‌‌منظور مبارزه با افراطیت دچار تفریط نشویم.در این‌ روزها دعوا و جدال بار دیگر میان «اهل حدیث» یا «سلفی‌ها» و «اهل رأی» یا «حنفی‌ها» در صفحات اجتماعی داغ شده‌است. محور کلی و اساسی این دعوا را فتواها و نظریات «شیخ الإسلام ابن تیمیه رحمة‌الله علیه» تشکیل می‌دهد. بنده گفت‌وگوها، نوشته‌ها، دفاعیه‌ها و جواب‌های هر دو طرف را تعقیب نموده‌ام و اینک پس از تردید و تأمل بسیار در این باب می‌نویسم.

مسیر اعتدال و میانه‌روی مسیر و خط باریک است. این خط در وسط خطِ افراط و تفریط قرار دارد و شناسایی آن دشوار به‌نظر می‌رسد.
بسیاری اوقات، زیر نام اعتدال در پرتگاه افراط و یا تفریط سقوط می‌کنیم و می‌پنداریم که در خط اعتدال قرار داریم. تلاش نماییم، به‌‌منظور مبارزه با افراطیت دچار تفریط نشویم.

در این‌ روزها دعوا و جدال بار دیگر میان «اهل حدیث» یا «سلفی‌ها» و «اهل رأی» یا «حنفی‌ها» در صفحات اجتماعی داغ شده‌است. محور کلی و اساسی این دعوا را فتواها و نظریات «شیخ الإسلام ابن تیمیه رحمة‌الله علیه» تشکیل می‌دهد.
بنده گفت‌وگوها، نوشته‌ها، دفاعیه‌ها و جواب‌های هر دو طرف را تعقیب نموده‌ام و اینک پس از تردید و تأمل بسیار در این باب می‌نویسم.
به‌نمایندگی «اهل رأی» و «حنفی‌ها» استاد گرامی دکتر صاحب عمر جویا، استاد نورالهدا فرزام و استاد خلیل‌الرحمان سعید یادداشت‌های را نوشته‌اند. بنده تمام این یادداشت‌ها را خوانده‌ام و در آن برایم برخی نکات، شگفت‌آور و قابل ملاحظه به‌نظر رسیده‌است.
خوشبختانه من با اساتید گرامی شناخت و معرفت قبلی و از نزدیک دارم و هر ازگاهی باهم حرف و حدیثی داشته‌ایم. زحمات، خدمات و تلاش آن‌ها در احیای کلام، فقه و اصول حنفی قابل ستایش است و در این راستا کارهای اساسی و مهمی انجام داده‌اند. با کمال احترام به جایگاه و مقام اساتید بزرگوار این ملاحظات را می‌نویسم.

در میان نوشته‌ها، نوشته‌های استاد خلیل‌الرحمان سعید نرم و ملایم است و در آن نکته‌ای قابل ملاحظه‌ای وجود ندارد. از همین‌رو، تنها ‌پاره‌ای از نوشته‌های دکتر صاحب جویا و استاد نورالهدا فرزام را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

همچنین بخوانید: وضعیت افغانستان؛ محصول افراط و تفریط

دکتر صاحب جویا نوشته‌ است: «چرا ما بر دیگر علمای اهل ظاهر اینقدر نقد نمی‌کنیم که بر این تیمیه می‌کنیم؟! دلیل اینست که امروز ابن تیمیه را عملاً به جایگاهی فراتر از امامان اهل سنت بلند برده اند، درحالیکه به باور ما او تنها یکی از علماء بود و بس، چه رسد به اینکه ما او را با مجتهدین بزرگ و با امامان مذهب خویش مقایسه کنیم.
پس هر زمانیکه شما نیز از غلو در بزرگنمایی ابن تیمیه و از معصوم‌پنداری او دست بردارید، ما نیز از برملاسازی سخنان نادرست ابن تیمیه انصراف خواهیم ورزید.»
هم‌چنان دکتر صاحب نوشته: «یکی از دلائلی که ما بر ابن تیمیه نقد می‌کنیم و نقد می‌نویسیم همین است که شما او را گرامی‌تر از پیامبر بزرگوار (صل) قرار داده اید، و تا زمانی‌که شما به چنین نگاه تقدس‌گرا به وی بنگرید و او را برتر از پیامبر و امامان بزرگ ما قلمداد کنید، ما جدی و جدی‌تر به نقد او ادامه خواهیم داد.»

چندتا نکته در این نوشته وجود دارد:
الف- دکتر صاحب جویا ادعا نموده‌است که سلفی‌ها شیخ‌الاسلام ابن تیمیه را در جایگاه گرامی‌تر از پیامبر قرار داده‌اند. حالا پرسش این‌جاست: کدام سلفی، شیخ الاسلام ابن تیمیه را در جایگاه گرامی‌تر از پیامبر قرار داده‌است؟ آیا ما حنفی‌ها، امام ماتریدی و امام ابوحنیفه را نیز عملا در جایگاه فراتر از پیامبر (علیه السلام) قرار نداده‌ایم؟
ب: دکتر صاحب نوشته است: «پس هر زمانیکه شما نیز از غلو در بزرگنمایی ابن تیمیه و از معصوم‌پنداری او دست بردارید، ما نیز از برملاسازی سخنان نادرست ابن تیمیه انصراف خواهیم ورزید.»
برداشت من از این سخن این است که اگر ما امروز شیخ الاسلام را نقد می‌کنیم به‌خاطر این است که شما او را معصوم می‌پندارید و در بزرگ‌نمایی او غلو می‌کنید، پس اگر از این دست‌بردار شدید، ما کاری به ابن تیمیه نداریم. حالا پرسش این‌جاست: اگر سلفی‌ها ابن تیمیه را تقدیس نکنند، بازهم او قابل نقد نیست؟ یعنی اگر سلفی‌ها از تقدیس ابن تیمیه دست‌بردار شوند شما اندیشه‌های خشونت‌بار و تکفیری او را نقد نمی‌کنید؟
ج: از این یادداشت به‌نظرم- شاید منظور دکتر صاحب چنین چیزی نباشد- بوی تعصب مذهبی می‌آید. دکتر صاحب نوشته‌است: «دلیل اینست که امروز ابن تیمیه را عملاً به جایگاهی فراتر از امامان اهل سنت بلند برده اند، درحالیکه به باور ما او تنها یکی از علماء بود و بس، چه رسد به اینکه ما او را با مجتهدین بزرگ و با امامان مذهب خویش مقایسه کنیم.» یعنی شیخ‌الاسلام با مجتهدین بزرگ و امامان مذهب ما قابل مقایسه نیست. آیا این سخن همین‌گونه درست است؟ آیا در این سخن تعصب نسبت به مذهب خاصی دیده نمی‌شود؟

همچنین بخوانید: محرومیت دختران مسلمان تحت حاکمیت طالبان و دولت فرانسه؛ فرق در چیست؟

د: استاد نور الهدا فرزام نوشته‌است: «بارها تذکر دادیم که سلفیت سه ویژگی عمده دارد؛ تمامیت‌خواهی، جزم‌اندیشی و دگرستیزی.»

حالا پرسش این‌جاست: آیا مذاهب دیگر تمامیت‌خواه، جزم‌اندیش و دگر ستیز نیست؟ به‌عنوان نمونه؛ حنفی‌ها تمامیت‌خواه، جزم‌اندیش و دگرستیز نیستند؟ آدم اگر واقع‌بینانه و منصفانه پژوهش نماید، در آثار و اندیشه‌های حنفی ماتریدی نیز دیدگاه‌های تمامیت‌خواهانه، جزم اندیشانه و دیگرستیزانه را می‌یابد. پس این سه‌ ویژگی‌ تنها منحصر به سلفیت نیست و می‌توان گفت: بسیاری فرقه‌های اسلامی چنین گرایش و دیدگاهی دارند.

ها- هم‌چنان استاد فرزام به‌گونه نتیجه‌گیری در باره‌ای سلفیت نوشته است: «چنین تفکری به هیچ درد بشر و جامعه‌ی انسانی نمی‌خورد. بهتر است آن را به زباله‌دانی تاریخ فرستاد.» آیا واقعا تفکر سلفی به هیچ درد بشر نمی‌خورد و باید آن‌‌را به زباله‌دانی تاریخ فرستاد؟ اظهار این نظر از سوی پژوهش‌گر دینی و طرف‌دار مذهب حنفی ماتریدی عجیب به‌نظر می‌رسد. تمام جریان‌ها با تمام کاستی‌ها دارای خوبی‌های نیز هستند. منصفانه نیست که یک تفکر را کاملا رد کرد و یا کاملا پذیرفت. نگاه سیاه و سفید به مذاهب و جریان‌ها منصفانه به‌‌نظر نمی‌رسد. در کنار این همه، سلفیت یک واقعیت جامعه‌ی امروزی مسلمانان است و یکی از جریان‌های تأثیرگذار در جهان اسلام. راه حل سرکوب و حذف این جریان و جریان‌های دیگر نیست. ما نباید به حذف و طرد جریان‌های دیگر مردم را فرابخوانیم، بلکه تمام جریان‌ها را به رسمیت بشناسیم و به آن‌ها احترام داشته باشیم.

نوشته های مرتبط :