له څوارلسمې او پنځلسمې پېړۍ وروسته که څه هم په لوېديځ کې تر راتلونکو پېړيو او حتی د شلمې پېړۍ تر نيمايي پورې ويجاړونکې مذهبي، کورنۍ او سياسي جګړې روانې وې، خو د دغو جګړو په څير لويديځ هېوادونه هم په حرکت کې دي. له یوې خوا د خلکو په خوښه د اصلاحاتو په لور او له بلې خوا یې د پرمختګ او پرمختګ په لاره کې په بریالیتوب سره عمل وکړ. خو په ختيځو هېوادونو کې که څه هم د لويديځ په پرتله د تمدن له لحاظه ډېره ګټوره سابقه درلوده، خو په نوې او معاصره پېړۍ کې د لوېديځ په معيار بدل شوي او تر نن ورځې پورې په ډېرو مغزو کې بند پاتې دي. نن ورځ په نړۍ کې شاوخوا ۷۰٪ جګړې او پوځي شخړې په یوه دایره کې دي، چې یو اړخ یې د افغانستان په ختیځ کې او بل اړخ یې په لویدیځه لیبیا کې دی. يعنې که منځنيو او عصري پېړيو ته پام ونه کړو، په داسې حال کې چې لوېديځه نړۍ له تېرو اويا کلونو راهيسې سولې ته رسېدلې ده، ختيځه نړۍ په تېره بيا اسلام په جګړه، تاوتريخوالي او ورورګلوۍ کې ژوند کوي. د نيوکې او اصلاح د لويديځ فرهنګ د پراختيا يو تر ټولو مهم عاملد دې ټولنې منل او د دې توپیر د شرقي او مسلمانو ټولنو سره مهم دی. په لويديځ کې هغه وخت پرمختګ وشو چې د نيوکې کلتور غالب شو. اوس موږ له دې حقیقت سره هیڅ تړاو نلرو چې د نیوکې، استعمار، تسلط او تسلط دغه کلتور د لویدیځ د واکمنۍ ستاینه او عمومي کړه. خبره دا ده چې نیوکې او داخلي اصلاحات د لویدیځ د پرمختګ لامل شول. بل ټکی د اړتیاوو پر بنسټ د قانون جوړونې او د قانون پر بنسټ ولاړ دی، چې د نن ورځې د کړنو او د ټولنو د کړنو تر منځ توپیر په نښه کړی دی. په دې کې شک نشته چې په اسلامي عقيده لرونکو هېوادونو کې بايد اسلامي قانون بنسټ وي. خو مهمه خبره دا ده چې د اسلامي احکامو ترجمانان څوک دي؟ که نن ورځ غرب ته وګورو، که څه هم په ظاهره د دغو هېوادونو قوانین د سیکولریزم پر بنسټ لیکل شوي، خو په باطن کې هر څه د خپلو ټولنو د اصولو پر بنسټ ولاړ دي، چې د مسیحیت پر بنسټ ولاړ دي. بني غرب له خپلو دودونو او رسمونو څخه د نوي فکر قانون را ایستلی او پر همدې بنسټ یې عمل کړی او د نننۍ نړۍ لپاره یې اساسي کرښه ایښې ده. نن ورځ یو بل توپیر؛ د پالیسي جوړونې اصل دا دی چې په لویدیځ او ختیځ کېتوپیر لري په لوېديځ کې چې کله ولسمشر، چانسلر او چارواکي بدلېږي، د هغه هېواد د سياستونو په اصولو کې هېڅ بدلون نه راځي. خو په ختیځو هیوادونو کې د دولتونو او حکومتونو د مشرانو په بدلون سره د هغو ټولنو سیاسي، ټولنیز او اقتصادي سیاستونه په بشپړه توګه بدلیږي. ښه، د پرمختګ او ثبات سره د مرستې پرځای، دا بدلون یو ګام شاته دی او له پیل څخه پیل کیږي. له همدې امله ختیځ هیوادونه تل له ستونزو، ناکراریو او ستونزو سره لاس او ګریوان دي. که موږ یوه عمومي پایله وکړو، په دې جغرافیه کې، په ځانګړې توګه په افغانستان کې د بدلون او بې ثباته مرکزي ذهنیت شتون لري. په داسې حال کې چې رغنده نیوکې او نیوکې هیڅ ډول بڼه نه لري، هیڅ حکومت د خلکو له کړنو او انتخابونو نه اغیزمن کیږي. له بلې خوا، د دې سیمې حکومتونه او ټولنې عموما د دې ګډوډ حالت او جګړې لاملونه “بهرني” ګڼي او هیڅ مسؤلیت نه اخلي. د محمود سیر القلم په وینا، “هغه څه چې دا بحث د منځني ختیځ په سیمه کې خورا مهم دی د ایجنټ لټون دی.بهرنی کېدل یوازې په سیاست کې نه دی. که یو کس په سوداګرۍ کې ناکام شي، که یو کسبګر د بازار برخه له لاسه ورکړي، که زده کونکی په زده کړه کې پاتې راشي، که کورنۍ ټوټه ټوټه شي، که یو بانک خراب شي، که یو وزیر په خپلو پلانونو کې ناکام شي، که یو سړی په دوامداره توګه د ګاونډی سره شخړه کوي. که کوم ګوند په ټاکنو کې پوره رايې ترلاسه نه کړي، که کرهڼه کمزوری حاصل کړي، که کومه خپرونه لږ لوستونکي ومومي، که کوم شرکت بې ګټې وي، که څوک بې ګټې وي، که اقتصاد درې عددي انفلاسیون ولري. , ټول او ټول یې لامل خارجي ګڼي.
