۱۳ آبان/عقرب ۱۳۵۸ یکی از مهم‌ترین روزهای تاریخ معاصر ایران است؛ روزی که دانشجویان پیرو خط امام، سفارت ایالات متحده در تهران را به تصرف درآوردند و ۵۲ دیپلمات آمریکایی را به گروگان گرفتند. این اقدام، نه‌تنها بازتابی از خشم انقلابیون نسبت به سیاست‌های مداخله‌جویانه آمریکا در ایران بود، بلکه نقطه عطفی در روابط ایران و آمریکا به شمار می‌رفت. تسخیر سفارت، که بعدها به “لانه جاسوسی” معروف شد، در واکنش به حمایت واشنگتن از محمدرضا شاه پهلوی پس از فرارش از ایران و دخالت‌های مستمر آمریکا در امور داخلی کشور صورت گرفت. این واقعه، پیامدهای گسترده‌ای در عرصه بین‌المللی داشت و به بحرانی ۴۴۴ روزه انجامید که نهایتاً با صدور بیانیه الجزایر پایان یافت.
زمینه‌های تاریخی و دلایل تسخیر سفارت
تسخیر سفارت آمریکا در تهران، حاصل مجموعه‌ای از عوامل سیاسی، تاریخی و روانی بود که پس از پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن/دلو ۱۳۵۷ شدت گرفت. مهم‌ترین عامل، ورود محمدرضا پهلوی به آمریکا بود؛ اقدامی که از دید انقلابیون، حمایت آشکار واشنگتن از دیکتاتوری پهلوی تلقی می‌شد. علاوه بر آن، سابقه دخالت‌های آمریکا در امور داخلی ایران، از جمله کودتای ۲۸ مرداد/اسد ۱۳۳۲ که منجر به سرنگونی دولت ملی دکتر مصدق شد، در ذهن مردم و نیروهای انقلابی زنده بود.
طبق گزارش مرکز اسناد ایران، دانشجویان پیرو خط امام، با مشاهده تحرکات مشکوک در سفارت و نگرانی از تکرار کودتا، تصمیم گرفتند اقدامی پیش‌دستانه انجام دهند. آنان سفارت را نه صرفاً یک مرکز دیپلماتیک، بلکه پایگاه جاسوسی و هماهنگی عملیات ضدانقلابی می‌دانستند. در بیانیه‌های اولیه، دلایل اشغال سفارت شامل اعتراض به پناه دادن به شاه، حمایت از ضدانقلاب، نفوذ در ارگان‌های اجرایی و نقش مخرب آمریکا در منطقه عنوان شد.
چگونگی تصرف سفارت در روز ۱۳ آبان
براساس آنچه ذکر شده، در صبح روز ۱۳ آبان/عقرب ۱۳۵۸، هم‌زمان با راهپیمایی بزرگ دانشجویان در تهران به مناسبت سالگرد شهادت دانش‌آموزان در سال قبل، گروهی از دانشجویان پیرو خط امام مسیر خود را به سمت سفارت آمریکا تغییر دادند. آنان پس از شکستن زنجیرهای درب اصلی و عبور از دیوارها، وارد محوطه سفارت شدند. با وجود مقاومت تفنگداران آمریکایی و استفاده از گاز اشک‌آور، دانشجویان موفق شدند ساختمان اصلی را تا ساعت ۱۵ (۳ بعد از ظهر) به‌طور کامل تصرف کنند.
طبق گزارش مرکز اسناد ایران، در این عملیات، حدود ۱۰۰ نفر از کارکنان سفارت، از جمله ۵۲ دیپلمات آمریکایی، به گروگان گرفته شدند. دانشجویان اعلام کردند که هیچ آسیبی به طرفین وارد نشده و ایرانیان حاضر در سفارت آزاد شدند. از همان ساعات اولیه، مردم در مقابل سفارت تجمع کرده و شعارهای ضدآمریکایی سر دادند. این اقدام، به سرعت در رسانه‌های داخلی و خارجی بازتاب یافت و به یکی از مهم‌ترین بحران‌های دیپلماتیک قرن بیستم تبدیل شد. البته گروگان زن و سیاه پوست بلافاصله آزاد شدند.
واکنش آمریکا و تلاش برای آزادی گروگان ها
دولت ایالات متحده در واکنش به این بحران، ابتدا تلاش کرد از راه دیپلماتیک وارد عمل شود. براساس در روز دوم، کمیته ویژه‌ای برای رسیدگی به موضوع تشکیل شد و رمزی کلارک و ویلیام میلر به عنوان نمایندگان مذاکره با امام خمینی انتخاب شدند. اما امام خمینی در اطلاعیه‌ای رسمی، ملاقات با هیأت آمریکایی را ممنوع اعلام کرد و هیچ‌یک از مسئولان ایرانی اجازه دیدار با آنان را نیافتند.
پس از شکست این تلاش، آمریکا به میانجی‌گری متوسل شد. پاپ، سازمان آزادی‌بخش فلسطین و چهره‌های بین‌المللی دیگر برای وساطت وارد میدان شدند، اما هیچ‌کدام موفق نشدند نظر امام خمینی را جلب کنند. در ادامه، ایالات متحده به تحریم‌های اقتصادی، قطع روابط دیپلماتیک و حتی عملیات نظامی موسوم به “پنجه عقاب” روی آورد که با شکست کامل مواجه شد و چندین نظامی آمریکایی نیز در آن کشته شدند.
بیانیه الجزایر؛ پایان بحران گروگان‌گیری
پس از گذشت بیش از یک سال از بحران گروگان‌گیری، مذاکراتی با میانجی‌گری دولت الجزایر آغاز شد. مجلس شورای اسلامی ایران چهار شرط اصلی برای آزادی گروگان‌ها تعیین کرد: عدم دخالت آمریکا در امور داخلی ایران، آزادسازی دارایی‌های بلوکه‌شده ایران، لغو دعاوی حقوقی و بازگرداندن اموال شاه معدوم این کشور. این شروط به دولت محمد علی رجایی رئیس جمهور وقت ایران ابلاغ شد و مذاکرات با طرف آمریکایی آغاز گردید.
در نهایت، بیانیه‌ای با عنوان “بیانیه الجزایر” تنظیم شد که در آن دولت آمریکا متعهد شد به تمامی شروط ایران عمل کند. از جمله تعهد به عدم دخالت سیاسی و نظامی، آزادسازی حدود ۸ میلیارد دالر از دارایی‌های ایران، لغو تحریم‌ها و بازپس‌گیری دعاوی حقوقی.
این بیانیه در ۱۹ جنوری ۱۹۸۱، یک روز پیش از پایان ریاست جمهوری جیمی کارتر، امضا شد و روز بعد، ۵۲ گروگان آمریکایی آزاد شده و از طریق الجزایر به کشورشان بازگشتند.
پیامدهای سیاسی و بین‌المللی تسخیر سفارت
تسخیر سفارت آمریکا در تهران، پیامدهای گسترده‌ای در سطح داخلی و بین‌المللی داشت. در داخل ایران، این اقدام موجب تقویت گفتمان ضدآمریکایی و تثبیت جایگاه نیروهای انقلابی شد. همچنین، باعث تضعیف دولت موقت و استعفای مهندس بازرگان نخستین رئیس دولت ایران پس از انقلاب که گرایش غربی داشت، گردید. در سطح جهانی، این واقعه به قطع روابط دیپلماتیک ایران و آمریکا انجامید و تا امروز نیز روابط دو کشور تحت تأثیر آن قرار دارد.
از دید انقلابیون و دانشجویان آن زمان در ایران، این اقدام دفاعی در برابر توطئه‌های مستمر آمریکا بود. تسخیر سفارت، نماد استقلال‌طلبی و مقابله با امپریالیسم در تاریخ انقلاب اسلامی ایران باقی مانده و هر ساله در ۱۳ آبان، به عنوان “روز ملی مبارزه با استکبار جهانی” در این کشور گرامی داشته می‌شود.
